هدیه دادن در سیره ائمه اطهار
پرسش:
آیا اهل‌بیت علیهم‌السلام برای ازدواج یا صاحب فرزند شدن کسی کمک مالی یا هدیه‌ای داده‌اند؟
پاسخ:
مقدمه:
در بررسی انجام‌گرفته، به مورد مشخصی برنخوردیم که اهل‌بیت (علیهم السّلام) برای ازدواج یا صاحب فرزند شدن، به دیگری هدیه داده باشند؛ امّا این کار را می‌توان مصداقی از عناوین دیگری در سیره اهل‌بیت در نظر گرفت.
برخی از کارهای نیکو، به‌طور خاص در سیره و سخن اهل‌بیت (علیهم السّلام) مطرح‌شده؛ ولی برخی از کارها، مصداقی از یک عنوان کلّی است. برای بررسی جایگاه هدیه و آداب آن در سیره اهل‌بیت نیز باید به هر دو گونه توجه داشت. این‌که اهل‌بیت به کسی بابت فرزند‌دار شدن یا ازدواج هدیه نداده باشند، به‌تنهایی دلیل بر این نمی‌شود که این کار را خارج از سیره آن بزرگواران بشماریم.
با این مقدمه پاسخ سؤال فوق در قالب نکاتی تقدیم می‌گردد:
هدیه در اسلام:
یکی از سنّت‌های اسلامی که روایات بسیاری از پیامبر خدا (صلّی اللّه علیه و آله) و اهل‌بیت (علیهم السّلام) درباره آن به دست ما رسیده، هدیه دادن و پذیرفتن هدیه دیگران است. برای نمونه، پیامبر خدا فرمود: «هدیه دادن، باعث ایجاد محبت می‌شود، دوستی و برادری را ماندگار می‌گرداند و کینه و کدورت را می‌زداید. برای یکدیگر هدیه ببرید تا دوستدار یکدیگر بشوید».(۱) از امام علی (علیه‌السلام) نیز نقل است که فرمود: «اگر به برادر مسلمان خود هدیه‌ای بدهم که به کارش بیاید، برایم خوش‌تر از آن است که به همان اندازه صدقه بدهم».(۲)
در مقابل، به پذیرفتن هدیه نیز توصیه‌شده و ازجمله، بر اساس حدیثی از رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله)، «یکی از گونه‌های احترام نهادن فرد به برادر دینی‌اش، این است که هدیه او را بپذیرد و از همان چیزی که نزد خود دارد نیز به او هدیه بدهد؛ ولی برای هدیه دادن به او، خود را به‌زحمت و تکلف نیندازد».(۳) از قسمت اخیر حدیث پیدا است که هدیه باید به‌اندازه توان فرد باشد و هدیه گران‌قیمتی که فرد برای تهیه آن به دردسر بیفتد، مطلوب نیست.
انگیزه افراد از هدیه دادن هم متفاوت نیست. بر اساس روایتی از رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله)، هدیه گاهی برای جبران کار خوب دیگران است و گاهی برای بده بستان است (با توقّع کاری از طرف مقابل انجام می‌شود که اگر جنبه رشوه داشته باشد، حرام است) و گاهی هم فقط برای خدا است.(۴)
مناسبت هدیه:
آنچه از مجموع احادیث و سنّت پیامبر دست می‌آید، این است که هدیه دادن، مناسبت خاصی نیاز ندارد و مؤمنان در هر زمان و شرایطی که بتوانند دل یکدیگر را با هدیه دادن شاد کنند، خوب است و آثار مثبتی دارد. البته در برخی موارد خاص، به هدیه دادن توصیه‌شده است؛ (مانند بخشیدن مهریه به مرد توسّط زوجه مخصوصاً قبل از عروسی،(۵) هدیه دادن در روز عید غدیر،(۶) هدیه آوردن در بازگشت از سفر(۷) که به آن سوغات می‌گوییم) ولی گذشته از این موارد خاص و اندک، در روایات و آیات مناسبت خاصی (مانند ازدواج یا تولّد فرزند) برای هدیه دادن ذکر نشده و این موضوع، به خود فرد بستگی دارد که به چه مناسبتی و یا در چه موقعیتی، به دیگری هدیه بدهد. ناگفته پیدا است که آداب‌ورسوم اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی نیز در این زمینه دخیل‌اند.
انگیزه هدیه:
بررسی موارد هدیه دادن توسط اهل‌بیت (علیهم السّلام) نشان می‌دهد که انگیزه آنان در بسیاری از موارد،(۸) کمک مالی به فرد نیازمند(۹) و یا تشویق فرد بابت کاری پسندیده (مانند سرودن شعری آموزنده،(۱۰) یا آموزش قرآن(۱۲) و…) بوده است؛ بنابراین، مواردی مانند هدیه ازدواج یا هدیه ولادت فرزند را نیز می‌توان مصداقی از این سیره اهل‌بیت دانست؛ زیرا معمولاً جوانانی که تازه ازدواج‌کرده‌اند، برای تهیه خانه و وسایل زندگی، نیازمند کمک‌اند. نیز افرادی که تازه صاحب فرزند شده‌اند، معمولاً برای تهیه سیسمونی و تأمین برخی از نیازهای کودک، نیاز مالی دارند و دیگران می‌توانند با دادن هدیه، به‌صورت کاملاً محترمانه، در تأمین این نیاز مشارکت کنند. به‌علاوه، ازدواج و فرزند آوری، دو کار پسندیده‌ای است که در سیره نبوی و فرهنگ اهل‌بیت، تأکید بسیاری بر آن‌ها شده است. پس می‌توان با هدیه دادن به کسانی که تازه ازدواج‌کرده یا صاحب فرزند شده‌اند، آنان را به خاطر این عمل صالحشان تشویق کرد و این نیز نوعی «تعاون بر نیکی و تقوا»(۱۲) است.
یکی دیگر از مواردی که مشمول هدایای اهل‌بیت بوده، کمک به افراد بدهکار است.(۱۳) در این زمانه که مقدّمات و مراسم ازدواج و تهیه لوازم منزل و نیز زایمان‌های پرخرج، بار سنگین بدهی را بر دوش افراد می‌گذارد، کمک مالی به این افراد یکی از مصادیق کمک به فرد بدهکار هم هست.
نتیجه:
پس این‌که امروزه ایرانیان به مناسب‌های مختلفی مانند ازدواج، فرزند‌دار شدن، خرید خانه، بازگشت از سفر حج و… برای فرد هدیه‌ای به‌عنوان «چشم‌روشنی» می‌برند، مبتنی بر آداب‌ورسوم و فرهنگ ما است و توصیه خاصی دراین‌باره وجود ندارد؛ اما همه این موارد، اگر باعث تکلّف (به‌زحمت افتادن) نباشد و تبعات دیگری نظیر چشم‌وهم‌چشمی و تجمل‌گرایی و اسراف و… نداشته باشد، مصادیقی از «هدیه دادن» است که به‌صورت کلی در سیره اهل‌بیت به آن سفارش شده و آثار نیکوی آن نیز ذکرشده است. نیز می‌توان این‌گونه هدیه‌ها را به نیت کمک مالی و یا تشویق افراد به کاری نیکو (ازدواج و فرزند آوری) و به‌عنوان مصداقی از «همکاری در کار نیک» انجام داد.
پی‌نوشت‌ها:
۱. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، انتشارات‌دار الحدیث، التنقیح الثانی (ویراست دوم)، الطبعه الاولی، ۱۴۱۶ ھ.ق، (دوره پنج‌جلدی) ج۴، ص۳۴۵۱، ح ۲۱۱۷۶ (به نقل از: بحارالانوار، ج۷۷، ص۱۶۶، ح ۲).
۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ ھ.ش، ج۵، ص۱۴۴، ح ۱۲.
۳. کلینی، همان‌جا، ص۱۴۳، ح ۵.
۴. کلینی، همان‌جا، ص۱۴۱، ح ۱.
۵. ر.ک: حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ ق، ج۲۱، ص۲۸۴ ۲۸۶ (کتاب النکاح، ابواب المهور، باب ۲۶)
۶. در خطبه امیرالمؤمنین (صلوات‌الله‌علیه) در روز عید غدیر که مرحوم مجلسی آن را از سید بن طاووس از امام رضا (علیه‌السلام) نقل کرده آمده است: «وَ هَبُوا لِإِخْوَانِکُمْ وَ عِیالِکُم…». (مجلسی، بحارالانوار، بیروت _ لبنان، مؤسسه الفداء، ج۹۴، ص۱۱۷)
۷. محمدی ری‌شهری، همان، ج۲، ص۱۳۱۰، ح ۸۶۲۰ (به نقل از بحارالانوار، ج۷۳، ص۲۸۳).
۸. برای آگاهی از نمونه‌های متعدد هدیه دادن در سیره اهل‌بیت (علیهم السّلام)، ر.ک: علی دوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل‌بیت، با مقدّمه آیت‌الله جعفر سبحانی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۳۹۷، فصل دوم، ص۳۳ ۷۵.
۹. مانند کمک مالی امام صادق (علیه‌السلام) به حسن بن علی معروف به «افطس». ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، ص۶۲ ۶۳.
۱۰. مانند هدایای اهل‌بیت به شاعرانی چون فرزدق، کمیت اسدی و دعل خزاعی. ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، ص۴۱ و ۴۳ و ۴۴.
۱۱. مانند هدیه امام حسین (علیه‌السلام) به عبدالرحمن سلمی که به یکی از فرزندان آن حضرت سوره حمد را آموخته بود. ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، ص۵۷.
۱۲. خداوند در آیه دوم سوره مائده می‌فرماید: «تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی». یعنی: «در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید».
۱۳. مانند پرداخت بدهی اسامه بن زید توسط امام حسین (علیه‌السلام) و پرداخت بدهی پسرش محمد بن اسامه توسط امام سجاد (علیه‌السلام). ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، ص۵۵ و ۶۰.
