نیکی به دیگران
در آیه 36 سوره نساء، خداوند ابتدا نیکی به خود، سپس پدر و مادر، و بعد خویشاوندان نزدیک و خویشاوندان دور را سفارش می کند. منظور از نیکی چیست؟ نامادری، برادر و خواهر ناتنی یا دائی و خاله ناتنی در چه رتبه ای از خویشاوندی قرار دارند؟
«وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِكُواْ بِهِ شَيًا وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَنًا وَ بِذِى الْقُرْبىَ وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الجَارِ ذِى الْقُرْبىَ وَ الجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يحِبُّ مَن كَانَ مخْتَالًا فَخُورًا»؛ و خدا را بپرستيد! و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد! و به پدر و مادر، نيكى كنيد همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان، و همسايه نزديك، و همسايه دور، و دوست و همنشين، و واماندگان در سفر، و بردگانى كه مالك آنها هستيد زيرا خداوند، كسى را كه متكبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق ديگران سرباز مىزند،) دوست نمى دارد.(1) واژه «احسان» از ریشه «حُسن» به معنای زیبایی و نیكویی است(2). راغب در المفردات می گوید: حُسن، عبارت است از هر چيز سرورآور و خوشايند.(3) البته تعبیر خوشایند بودن، در برگیرنده نیکویی و زیبایی نیز هست. وی برای احسان دو مورد بیان می کند: 1. خیر و نیکی رساندن به دیگران. 2. انجام اعمال و رفتار صالح و نیک.(4) نکته: احسان بالاتر از عدل است، زيرا عدل آن است که آن چه بر عهده دارد بدهد، و آن چه براى اوست بگيرد؛ ولى احسان آن است که بيشتر از آن چه بر عهده دارد بدهد، و كمتر از آن چه براى اوست بگيرد. لذا إحسان بخششى است افزونتر و برتر از عدالت. عدالت واجب است، و احسان مستحب و اختيارى است.(5) در ضمن، منظور از نیکی کردن در این جا، خیر رساندن به دیگران است. مطلب دیگر؛ نامادری از ارحام محسوب نمی شود ولی از این جهت که همسر پدر است اهمیت پیدا می کند. توجه داشته باشید که آزار و اذیت والدین حرام است، لذا اگر نیکی نکردن و یا احترام نگذاشتن به نامادری باعث ناراحتی و اذیت پدر شود، این نیز از موارد حرام است. اما برادر و خواهر ناتنی، اگر منظورتان کسانی است که در پدر و یا مادر مشترک هستند، حکم همان برادر و خواهری را دارند که از والدین مشترک هستند؛ لذا در رتبه «ذی القربی» یعنی نزدیکان قرار دارند. آیه ای دیگر؛ «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ»؛ مؤمنان برادر يكديگرند پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهيد.(6) به قول علامه طباطبایی، ما یک قرابت و نزدیکی حقیقی و طبیعی داریم، و یک قرابت و نزدیکی اعتباری و قراردادی. قرابت و خویشاوندی حقیقی و طبیعی آن است که دو نفر بدون واسطه یا با یک یا چند واسطه به یک والدین و یا یک مادر و یا یک پدر برسند. قرابت و نزدیکی اعتباری و قراردادی آن است که بنابر مصالحی و برای این که آثار خاصی بر آن بار شود، چنین قرار و اعتباری می کنند. لذا روشن است که بین این دو تفاوت و فرق وجود دارد، و این گونه نیست که در همه چیز مشترک و یکسان باشند بلکه تا آن مقداری که مصلحت اقتضا بکند و به خاطر آن مصالح، اعتبار و قرار گذاشته شده است، اشتراک دارند.(7) نکته: آیه شریفه نمی خواهد بفرماید که همه خواهر و برادر حقیقی و طبیعی هستید و مثلا با یکدیگر محرم هستید و ارث می برید و ...؛ بلکه می خواهد بفرماید که دین و ایمان، یک امر مشترک بین شما است لذا یک مجموعه محسوب می شوید، و همان طور که یک خانواده حقیقی یاری کننده یکدیگر هستند، شما امت اسلامی هم یاری کننده یکدیگر باشید. به بیان دیگر، همان طور که ولادت می تواند یک رشته اشتراک و قرابت ایجاد کند، دین و ایمان نیز یک نقطه اشتراک است و مسلمانان عضو یک مجموعه هستند.
__________
(1) نساء/ 36.
(2) قاموس قرآن، ج 2، ص 134.
(3) المفردات فی غريب القرآن، ص 235.
(4) همان، ص 236.
(5) ر.ک: المفردات، ص 236؛ قاموس قرآن، ج 2 ، ص 137.
(6) حجرات/ 10.
(7) ر.ک: ترجمه الميزان، ج 18، ص 471.
