عرش الهی بر آب
ین آیه «و کان عرشه علی الماء» به چه معناست؟
«وَ هُوَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ في سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ»؛ او كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز [شش دوران] آفريد و عرش (حكومت) او، بر آب قرار داشت.(1) تعبیر عرش، در این جا، کنایه از علم و قدرت خداوند است. مراد از آب نیز می تواند معنای عام آن یعنی هر چیز مایعی باشد. لذا این آیه به زمان پیش از خلقت آسمان و زمین اشاره دارد که همه چیز به صورت مایع و مواد مذاب بوده، و خداوند با علم و قدرتش، مسلط بر آن، عالم را اداره می فرموده است. در ادامه و با توجه به کلام مفسران، مطلب روشنتر می شود: شايد منظور اين باشد كه پيش از آفرينش آسمان ها و زمين، گازهاى مخصوصى وجود داشته كه مانند آب به صورت مايع بودند و شكل خاصى نداشتند و خدا از همين مواد، كرات آسمانى و زمين را آفريد و به آن ها شكل داد. اين كه مى فرمايد: عرش او بر آب بود، يعنى بر همان مواد مذاب و مايع تسلط كامل داشت. و منظور از عرش در اين جا همان قدرت است. اتفاقاً در آيات 9 ـ 12 سوره فصلت، خميرمايه آسمان را «دخان» معرفى كرده كه به معناى بخار و دود است و مى توان آن را به گاز هم اطلاق كرد و مى توان گفت كه «دخان» يا «آب» كه در اين آيات آمده همان گازهاى فشرده اى است كه پيش از شكل گرفتن كرات در فضا بوده است. علم امروز هم اين مطلب را تأييد مى كند و پيدايش كرات را از فشرده شدن گازهاى موجود در فضا مى داند.(2) تفسیر نمونه نیز در این باره آورده: در آغاز آفرينش، جهان هستى به صورت مواد مذابى بود (يا گازهاى فوق العاده فشرده كه شكل مواد مذاب و مايع را داشت)، سپس در اين توده آبگونه حركات شديد و انفجارات عظيمى رخ داد، و قسمت هايى از سطح آن پى در پى به خارج پرتاب شد، اين اتصال و به هم پيوستگى به انفصال و جدايى گرائيد، و كواكب و سيارات و منظومه ها يكى بعد از ديگرى تشكيل يافتند. بنا بر اين جهان هستى و پايه تخت قدرت خدا نخست بر اين ماده عظيم آبگونه قرار داشت. اين همان چيزى است كه در آيه 30 سوره انبياء نيز به آن اشاره شده است: «أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ»؛ آيا آن ها كه خدا را انكار مى كنند با چشم علم و دانش اين حقيقت را نديدند كه آسمان ها و زمين، در آغاز به هم پيوسته بود، سپس ما آن ها را از هم گشوديم و هر موجود زنده اى را از آب آفريديم.(3) در مجمع البیان آمده: از این آیه روشن می شود که عرش و آب، قبل از آسمان ها و زمين وجود داشته اند. آب به قدرت پروردگار متعال در جايگاه ديگرى بوده كه خداوند به كمال قدرت خويش آن را در آن جايگاه نگاه می داشته، و اين خود بزرگترين عبرت براى منكران است.(4) بیانی دیگر؛ و شايد منظور آن باشد كه آب پيش از آسمان ها و زمين بود و پيش از خلقت آن ها حكومت خدا فقط بر آب بود و جز آب چيزى نبود ـ و اللَّه العالم.(5) کلام امام علی علیه السلام: خداى سبحان طبقات فضا را شكافت، و اطراف آن را باز كرد، و هواى به آسمان و زمين راه يافته را آفريد، و در آن آبى روان ساخت، آبى كه امواج متلاطم آن شكننده بود، كه يكى بر ديگرى مى نشست. آب را بر بادى طوفانى و شكننده نهاد، و باد را به باز گرداندن آن فرمان داد، و به نگهدارى آب مسلط ساخت، و حد و مرز آن را به خوبى تعيين فرمود. فضا در زير تندباد و آب بر بالاى آن در حركت بود، سپس خداى سبحان طوفانى برانگيخت كه آب را متلاطم ساخت و امواج آب را پى در پى درهم كوبيد، طوفان بشدت وزيد، و از نقطه اى دور دو باره آغاز شد، سپس به طوفان امر كرد، تا امواج درياها را به هر سو روان كند و برهم كوبد، و با همان شدت كه در فضا وزيدن داشت، بر امواج آب ها حمله ور گردد، از اول آن بر مى داشت و به آخرش مى ريخت. و آب هاى ساكن را به امواج سركش برگرداند. تا آن جا كه آبها روى هم قرار گرفتند، و چون قله هاى بلند كوه ها بالا آمدند. امواج تند كف هاى برآمده از آب ها را در هواى باز، و فضاى گسترده بالا برد، كه از آن هفت آسمان را پديد آورد. آسمان پايين را چون موج مهار شده، و آسمان هاى بالا را مانند سقفى استوار و بلند قرار داد، بى آن كه نيازمند به ستونى باشد، يا ميخهايى كه آن ها را استوار كند، آنگاه فضاى آسمان پايين را به وسيله نور ستارگان درخشنده، زينت بخشيد، و در آن چراغى روشنايى بخش، و ماهى درخشان، به حركت درآورد، كه همواره در مدار فلكى گردنده و برقرار، و سقفى متحرک، و صفحه اى بى قرار، به گردش خود ادامه دهند.(6)
________
(1) هود/ 7.
(2) جعفری، كوثر، ج 5، ص 183.
(3) مکارم شیرازی و همکاران، تفسير نمونه، ج 9، ص 26.
(4) طبرسی، مجمع البيان فی تفسير القرآن، ج 5، ص 218.
(5) قرشی، تفسير أحسن الحديث، ج 4، ص 457.
(6) نهج البلاغه، خظبه اول.
