شهادت در راه خدا

پرسش:

ارزش و مفهوم شهید و شهادت را با استفاده از قرآن کریم و احادیث اهل بیت تبیین نمایید.

پاسخ:

شهید و شهادت در لغت به معنای شهود یا حضور است و شاهد و شهید یعنی حاضر و جمع آن شهدا است. (۱) در مجمع البحرین آمده است: شهادت یعنی کشته شدن در راه خدا. وجه تسمیه چنین قتلی به شهادت، یکی از این موارد است:
۱) ملائکه رحمت در این صحنه حاضر می‌شوند و بر این وجه، شهید به معنای مشهود است یعنی کسی که مورد نظر فرشتگان رحمت است؛
۲) خدا و فرشتگان به بهشتی شدن شهید شهادت می‌دهند
۳) شهید به همراه انبیا در قیامت بر دیگران شهادت می‌دهند
۴) شهید زنده و حاضر است، به موجب آیه: "اَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یرزَقونَ؛ (۲) شهدا زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند"
۵) به این جهت که وی به بیان و شهادت دادن به حق قیام نمود تا کشته شد.(۳)
در تفسیر نمونه نیز آمده است: اطلاق "شهید" از ماده "شهود" بر آنها یا به خاطر حضور رزمندگان اسلام در میدان نبرد با دشمنان حق است، یا به خاطر این که در لحظه شهادت، فرشتگان رحمت را مشاهده می‌کنند، و یا به خاطر مشاهده نعمتهای بزرگی است که برای آنها آماده شده و یا به جهت حضورشان در پیشگاه خداوند است، آنچنانکه در سوره آل عمران می‌فرماید: "هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده‌اند مردگانند، بلکه آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند".(۴)
همیشه در تاریخ ملت‌ها روزهایی پیش می‌آید که بدون ایثار و فداکاری و دادن قربانیان، بسیاری از خطرات برطرف نمی‌شود، و اهداف بزرگ و مقدس محفوظ نمی‌ماند. این جا است که گروهی مؤمن و ایثارگر باید به میدان آیند و با نثار خون خود از آیین حق پاسداری کنند. در منطق اسلام به این گونه افراد "شهید" گفته می‌شود.
در اسلام کمتر کسی به پایه و عظمت شهید می‌رسد؛ شهیدانی که آگاهانه و با اخلاص نیت به سوی میدان نبرد حق و باطل رفته، و آخرین قطرات خون پاک خود را نثار می‌کنند.
درباره مقام شهیدان، روایات عجیبی در منابع اسلامی دیده می‌شود که حکایت از عظمت فوق‌العاده ارزش کار شهیدان می‌کند. در روایتی از رسول گرامی(ص) می‌خوانیم: "در برابر هر نیکی، نیکی بهتری وجود دارد تا به شهادت در راه خدا رسد که برتر از آن چیزی متصور نیست".(۵)
در روایت دیگری از امام سجاد(ع) می‌خوانیم: "هیچ قطره‌ای محبوب‌تر در پیشگاه خدا، از دو قطره نمی‌باشد: "۱ - قطره خونی که در راه او ریخته می‌شود. ۲ - قطره اشکی که در تاریکی شب خالصانه از خوف خدا جاری گردد".(۶)

بدون شک "شهادت" یک هدف نیست؛ هدف پیروزی بر دشمن و پاسداری از آیین حق است، اما مؤمنان باید آن قدر آماده باشند که اگر در این مسیر ایثار خون لازم شود از آن دریغ نورزند، و این معنای امت شهید پرور است، نه این که شهادت را به عنوان یک هدف طلب کنند.

شهادت در فرهنگ اسلام دو معنای متفاوت دارد:
۱ - معنای خاص.
۲ - معنای گسترده و عام.
معنای خاص، کشته شدن در معرکه جنگ در راه خدا است که احکام خاص در فقه اسلامی دارد، از جمله عدم نیاز شهید به غسل و کفن.
معنای وسیع شهادت آن است که انسان در مسیر انجام وظیفه الهی کشته شود یا بمیرد. هر کس در حین انجام چنین وظیفه‌ای به هر صورت از دنیا برود، "شهید" است. در روایات اسلامی آمده است که چند گروه شهید از دنیا می‌روند:
۱ - از پیامبر گرامی(ص) نقل شده: "کسی که در طریق تحصیل علم از دنیا برود، شهید مرده است". (۷)
۲ - حضرت علی(ع) می‌فرماید: "کسی که در بستر از دنیا رود، اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعی پیامبر(ص) او و اهل بیتش(ع) را داشته باشد، شهید از دنیا رفته است". (۸)
۳ - در حدیث دیگری از امام صادق(ع) می‌خوانیم: "کسی که برای دفاع از مال خود در برابر مهاجمان ایستادگی کند و کشته شود، شهید است". (۹)

پی نوشتها:
۱ - لسان العرب به نقل از بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، ج۲، ص۱۳۳۹، کلمه شهید و شهادت.
۲ - آل عمران (۳) آیه ۱۶۹.
۳ - شیخ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج الربع الثانی، ص۵۵۳.
۴ - آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص۴۰۵.
۵ - بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۵، چاپ بیروت.
۶ - همان، ج۹۷، ص۱۰، حدیث ۱۶.
۷ - سفینه البحار، ج۱، ماده "شهد" ص۷۲۰ چاپ قدیم.
۸ - نهج البلاغه، خطبه ۱۹، آخر خطبه.
۹ - سفینةالبحار، ج اول، ماده "شهد" چاپ قدیم.