شطحیات
شطحیات چیست؟
حدیث و ماجرای شطح و طامات * خیال خلوت و نور کرامات(1) ابو نصر سرّاج طوسی (وفات 873 هـ) می‌گوید «شطح» به معنی حرکت است، و آسیاب را هم به این جهت مشطاح گویند که آرد همواره در آن حرکت می‌کند؛ وچه بسا که از شدت پُری، از هر دو جانب، آرد سرریز گردد. شطح مانند آب سرشاری است که از جویبار تنگ می‌گذرد، و لذا از شدت سرشاری به طرفین سرریز کند و خرابی به بار آورد؛ به همین خاطر در این گونه موارد می‌گویند « شطح الماء فی النهر»؛ یعنی آب با شدت در جوی جاری شد و سرریز گردید. و از جهت مناسبت بین معنای لغوی و اصطلاحی شطح، مرید سالکی هم که دچار جذبه و هیجان روحی می‌گردد، و توان و تحمل نور و نیروی آب معنا را ندارد، با سخنانی شگفت و شگرف ازیافته‌های درون، پرده بر می‌دارد و جمالی را نشان می‌دهد که جز اندکی، توان ادراک آن را ندارند، این سرریزهای روح، در زبان تصوف همان شطحات است.(2) پس شطح در اصطلاح عرفا عبارت است از سخنانی که در حال فنا و بی خودی و غلبه شهود حق تعالی بر عرفا، از آن ها صادر می گردد، به نحوی که در آن هنگام جز حق تعالی نمی بینند(3)؛ و چه بسا در ظاهر مخالف عقل، شرع و عرف باشد. در نتیجه منشاء شطیحات حالت وجد و مستی و بی خودی عارف می باشد، که این گونه سخنان بر اساس اصول عرفان نظری و عملی صحیح است؛ زیرا عارف در راه رسیدن به خدا و پیمودن منازل گوناگون و رد شدن از حجاب های ظلمانی و نورانی، آهسته آهسته به جایی می رسد که غیر از وحدت چیزی را نمی بیند و این باعث می شود که وجودش الهی شود و غیر از خدا چیزی نبیند و به علت این که فانی در خدا شده حرف هایی می زند که حکایت از غرق شدن او در وجود حق تعالی می کند؛ و اگر عارفی به این مقام نرسیده باشد نمی تواند این حرف ها را بزند. بنابراین اگر کسی بخواهد بدون رسیدن به این مقام این کلمات را بگوید به غیر از تاریکی باطن چیزی برای او ندارد.(4) البته شطحیاتی که از عرفا سر می زند دلالت بر نقصان وجودی آن ها می کند و شاهدش ائمه دین و حضرات معصومین علیهم السلام هستند، با این که در اوج کمال و معرفت نسبت به حق تعالی بودند ولی هرگز شطحیاتی مانند "انا الحق"، "لیس فی جبتی غیر الله" و ... از آن بزرگواران صادر نشده است؛ لذا حضرت علامه حسن زاده آملی در آثارشان بیان می دارند: شطحیاتی که از اکابر علما، و اعاظم عرفا، و افاخم حکما، و اماجد سلاک مشاهده می شود دلیل بر عظمت وسعه وجودی پیغمبر و آلش و همه سفرای الهی است که با آن همه مقامات علمی و رؤیت ملکوت و قدرت تصرف بر ماده کائنات، یک جمله شطح از آن ها دیده نشده است؛(فتدبر).(5) و یا حضرت امام خمینی (ره) فرموده اند: «و الشطحیات کلها من نقصان السالک و السلوک»؛ شطحیات جملگی از نقصان سالک و سلوک است.(6)
__________
(1) شبستری، گلشن راز.
(2) اللمع، ص 404.
(3) تاج العروس؛ ط مصر، 2/172.
(4) آشتیانی، سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری، ص 389.
(5) هزار و یک نکته، نکته 260.
(6) مصباح الهدایة، ص 207.
