سؤال در باره روح
آیا روح همان آثار حیات است (حواس و علائم حیاتی را کنترل و مدیریت می کند) که وقتی این از بین رفت می گوییم روح از بدن خارج شده است؟ تفاوت انسان با حیوان در ابدی بودن روح، چه می شود؟ حیوانات بعد از مرگ روحشان چه می شود؟
روح، موجودی مجرد است، و جسم و قابل قسمت نیست، و حیات و فعالیت اعضای بدن به او متكی است. واژه روح در قرآن در سوره ها و آیات متعددی تكرار شده است و متبادر از آن، همان موجودی است كه مبدأ حیات و زندگی است، و آن را منحصر به انسان و یا انسان و حیوان ننموده است، بلكه آن را در غیر انسان و حیوان نیز اثبات نموده است، مثل آیه مباركه: «...فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجابا فَأَرْسَلْنا اِلَیها رُوحَنا»؛ مریم میان خود و آنان حجابی افكند و در این هنگام، ما روح خود را به سوی او فرستادیم.(1) و آیه مباركه: «وَ كَذلِكَ أَوْحَینا اِلَیكَ رُوحا مِنْ أَمْرِنا»؛ همان گونه (كه بر پیامبران پیشین، وحی فرستادیم) بر تو نیز روحی را به فرمان خود وحی كردیم.(2)؛ و آیات دیگر. پس برای روح، مصداقی در انسان هست، و مصداق های دیگری نیز در برخی موجودات دیگر. این دو آیه و آیات دیگر به صراحت دلالت بر وجود روح در انسان و برخی موجودات دیگر غیر از انسان به معانی مختلف وجود دارد. از جمله آیاتی كه به صراحت دلالت بر این دارد كه مراد از روح، تنها روح انسانی است، این آیه شریفه است: «یسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»؛ از تو (ای پیامبر) راجع به روح می پرسند، بگو روح از كار خدا است و به شما جز اندكی از علم داده نشده است.(3) در این آیه گرچه روح، مطلق آورده شده و لكن از قرائن موجود در آیه، استفاده می شود كه مراد از روح مورد سؤال، روح انسانی است كه به امر خدا انجام گردیده است. بنا بر عقیده بیشتر مفسّران، در آیه بالا روح به معنای روان و عامل حیات به كار رفته است.(4) مفسّر بزرگ اهل سنت "شیخ ابوالفتوح رازی" در تفسیر "روح الجنان"، در ضمن بیان اقوال مختلف در مورد مفهوم و معنای روح می گوید: آن چه در این آیه مورد سؤال قرار گرفته، روح آدمی است كه قوام حیات به آن است و آدمی به آن زنده و با فقدان آن انسان زنده نمی ماند.(5) مرحوم شعرانی در حاشیه تفسیر رازی چنین بیان می كند: «تفسیر روح با این مفهوم درست تر به نظر می آید كه سؤال از وجود روح و حقیقت آن از دیرباز میان ملل جهان متداول بود، خاصّه یهود و مخصوصا آن جماعت از یهودیان كه با فلاسفه آمیخته و از عقاید و اختلافشان درباره روح، اطلاع یافته بودند، تعجّب بشر درباره روح از آن است كه می بیند قدرتی است بر خلاف طبیعت و گوئی بر ضدّ آن در نبرد است و گوشت و پوست و استخوان را چون به خود رها كنند زود پوسیده و متعفّن و پراكنده می گردد و روح، او را سال ها از فرسودگی و تعفّن، نگاه می دارد و به حركت و سخن می آورد، و تعقّل و ادراك می كند و اینها هیچ یک، كار جسم نیست، جسم، سنگین است و سوی پائین میل دارد و روح بر میجهد و جسم را می جهاند.» آری روح، مدبر بدن و اعضای بدن است و همه این مغز و اعصاب و چشم و گوش و ... همه وسایلی در اختیار روح اند، که روح به واسطه آن ها کارها را انجام می دهد. و این که می بینیم که در بیهوشی خیلی از این قدرت ها از انسان گرفته می شود با این که روح انسان از جسمش منسلخ نشده، به خاطر گرفتن موقت این ابزار از روح است. حال اگر این بیهوشی کامل شود، روح از این وسایل اعراض کرده و اگر از تمامی بدن اعراض کند مرگ رخ خواهد داد. روح مانند راکبی بر وسیله ای تا مادامی که این وسیله به او کار دهد از آن استفاده کرده و به مجرد نا کارامدی آن را رها کرده و در بدنی دیگر(بدن مثالی) به مسیر خود ادامه خواهد داد. مطلب دیگر؛ فلاسفه نفس را به سه قسم: نباتی، حیوانی و انسانی تقسیم کرده و گفته اند: از ویژگی های نفس نباتی، تغذیه و رشد و تولید مثل است. هر گیاهی در ابتدا از گیاه دیگری به وجود می آید (تولد) و سپس رشد و نمو می کند و سرانجام منشأ تولید گیاهان هم نوع خود می گردد. ویژگی نفس حیوانی ادراک جزئیات و حرکت ارادی است؛ ویژگی نفس انسانی نیز دارا بودن دوقوه عاقله و عامله است.(6) مطالعه در برخی از حالات و اعمال حیوانات نشان می دهد، برخی از حیوانات اراده و شعوری برتر از آن چه در غریزه شان وجود دارد، برخوردارند. دارا بودن همین شعور و اراده در حیوانات می تواند دلیلی بر وجود روح در این دسته از حیوانات باشد، گرچه اگر حیوانات دارای روح باشند به یقین روح آنان با روح انسان از یك سنخ نبوده و نیست.(7) اما در مورد امکان زندگی حیوانات بعد از مرگ توضیح روشنی در منابع دینی داده نشده، اما به طور کلی آیاتی در قرآن کریم اشاره به حشر حیوانات در عالم دیگر دارد، از جمله: 1. «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُون»؛ هیچ جنبنده ای در زمین و هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند نیست، مگر این که امت هایی مانند شما هستند. هیچ چیز را در این کتاب فرو گذار نکردیم، سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور می شوند.(8) 2. «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَت»؛ آن گاه كه حيوانات وحشی محشور می شوند.(9) وحوش جمع وحش است. وحش حیوانی است که هرگز با انسان ها انس نمی گیرد. به هر حال ظاهر آیه از این جهت که در سیاق آیات توصیف کننده قیامت قرار دارد، بیانگر این است که حیوانات وحشی هم در روز قیامت مانند انسان ها محشور خواهند شد.
___________
(1) مریم/ 17.
(2) شوری/ 52.
(3) اسراء/ 85.
(4) بررسی مقدماتی اصول روانشناسی اسلامی، جلد اول، تألیف دكتر سید ابوالقاسم حسینی، سال 1364، ص 21 و 20.
(5) تألیف: شیخ ابوالفتوح رازی، با حواشی مرحوم حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، كتابفروشی اسلامی، سال 1385هـ ق.
(6) ملا صدرا اسفار اربعه، نشر دار الاحیا التراث العربی، بیروت، بی تا، ج 8، ص 257.
(7) محمد شجاعی، معاد یا بازگشت به سوی خدا، نشر امیر کبیر تهران، 1367، ج 1، ص 52 ـ 64.
(8) انعام/ 38.
(9) تکویر/ 5.
