تقلید : خوب یا بد

پرسش:

با توجه به اینکه قرآن انسان‌های اون دوران رو که میگفتن ما از دین و آیین پدران خودمون پیروی می‌کنیم سرزنش و نکوهش میکرده از این کار چرا خودش برای اسلام همچین الفاظی رو بیان کرده که دین پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و...؟
یا مثلا در آیه ۱۳۳ بقره پسران یعقوب نبی(علیه السلام) به پدرشون گفتن که بعد تو خدای تو و خدای پدرانت ابرهیم و اسماعیل و اسحاق را که خدای یگانه است میپرستیم و ما تسلیم اوییم.! بالاخره پیروی از پیشینیان خوبه یا بد؟

پاسخ:

قرآن کریم کتاب هدایت و رشد انسان به‌سوی سعادت و کمال است و در این راستا کامل‌ترین کتاب آسمانی است که هر آنچه نیاز هدایتی انسان بوده را بیان فرموده است. یکی از موارد هدایتگری قرآن کریم معیار دهی و الگوسازی است؛ برای هدایت، معیار می‌دهد و الگو معرفی می‌کند، هم‌چنین مسیر انحراف و گمراهی را نشان می‌دهد و گمراهان و منحرفان را نیز معرفی می‌کند تا به مخاطب شناخت بیشتر و بهتری ارائه کرده باشد. یکی از این موارد، تقلید یا پیروی کردن از گذشتگان است؛ بامطالعه مطالبی که در ادامه می‌آید، این موضوع بیشتر روشن می‌شود.

 پیروی غلط و پیروی صحیح
تقلید و پیروی از دیگران می‌تواند صحیح و ممدوح بوده یا مذموم و نادرست باشد؛ قرآن کریم به دو مورد از موارد تقلید و پیروی از دیگران اشاره می‌فرماید:
۱. پیروی و تقلید کورکورانه و نادرست
قرآن کریم به اقوامی اشاره می‌کند که در تقلید و پیروی از گذشتگان خود، هیچ استدلال منطقی و معقولی نداشته و تبعیت و پیروی کورکورانه را انتخاب کرده بودند تا جایی که در مقابل دعوت پیامبران الهی به هدایت و خداپرستی، ایستاده و راه بت‌پرستی گذشتگان را ادامه داده و در مقابل سؤال از چرایی بت‌پرستی، فقط جوابشان این بود که چون پدران ما آن‌ها را می‌پرستیدند: وَ إِذَا قِیلَ لهَمْ تَعَالَوْاْ إِلی مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ إِلی الرَّسُولِ قَالُواْ حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَیهِ ءَابَاءَنَا أَ وَ لَوْ کاَنَ ءَابَاؤُهُمْ لَا یعْلَمُونَ شَیا وَ لَا یهَتَدُون؛ و هنگامی‌که به آنان گویند: به‌سوی آنچه خدا نازل کرده و به‌سوی پیامبر آیید، گویند: روش و آیینی که پدرانمان را بر آن یافته‌ایم، ما را بس است. آیا اگر پدران آن‌ها چیزی نمی‌دانستند و هدایت نیافته بودند [باز از آن‌ها پیروی می‌کنند].(۱)
سرانجام این افراد این‌گونه است که وقتی روز قیامت با عذاب الهی روبه‌رو می‌شوند بر کسانی که آن‌ها را الگوی خود قرار داده بودند نفرین می‌کنند و عذاب دوچندانی را از خدا برای آن‌ها می‌خواهند. یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یقُولُونَ یا لَیتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا * وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَینِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا؛ در آن روز که صورت‌های آنان در آتش [دوزخ] دگرگون خواهد شد [پشیمان می‌شوند و] می‌گویند: ای‌کاش خدا و پیامبر را اطاعت کرده بودیم! و می‌گویند: پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم و ما را گمراه ساختند. پروردگارا! آنان را از عذاب، دوچندان ده و آن‌ها را به‌طور کامل از رحمتت دور ساز!).(۵)

در این زمینه آیه بسیار است، ازجمله: سوره یونس، آیه ۷۸؛ سوره انبیاء، آیه ۵۳ و ۵۴؛ سوره شعرا، آیه ۷۱ تا ۷۴؛ سوره لقمان، آیه ۲۱؛ سوره اعراف، آیه ۲۸؛ سوره نجم، آیه ۲۷ و ۲۸؛ و موارد دیگر.

۲. پیروی از حق و هادیانی که با منطق و اعجاز حقانیت خود را به اثبات رسانده‌اند صحیح و لازم است؛ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی إِلَیهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛ و پیش از تو، جز مردانی که به آن‌ها وحی می‌کردیم، نفرستادیم! اگر نمی‌دانید، از آگاهان بپرسید [تا تعجب نکنید از اینکه پیامبر اسلام از میان همین مردان برانگیخته‌شده است].(۲)

 نکته مهم
این‌گونه آیات، مربوط به «اصول دین» است؛ چراکه آنچه مشرکان از بزرگان، رؤسا و پدران خویش فراگرفتند و مطابق آن رفتار می‌کردند، عمدتاً شرک و بت‌پرستی و عقاید خرافی و نادرست بود؛ و شرایع باطل آنان نیز برگرفته از همان عقاید خرافی بود و می‌دانیم که در اصول دین تقلید جایز نیست.(۶) بنابراین؛ سخن روی صرف پیروی و تقلید نیست، بلکه روی نوع پیروی و تقلید است؛ تقلید و پیروی از گذشتگان اگر در باطل و گمراهی و یا کورکورانه و بی‌منطق و بدون دلیل معقول باشد، مذموم و ناپسند و مردود است، مثل پیروی بت‌پرستان از بت‌پرستی و رسوم جاهلی آباء و اجدادشان؛ اما درصورتی‌که این پیروی از روی آگاهی و در مسیر هدایت و رشد و تعالی باشد مثل پیروی در توحید و یکتاپرستی گذشتگان، مطلوب و پسندیده و مقبول است.

تفاوت اساسی بین تقلید و پیروی مشرکان از آباء و اجدادشان و بین تبعیت و پیروی مؤمنان از آباء و اجدادشان، در پیروی از باطلِ بی‌دلیل و پیروی از حق اثبات شده است؛ لذا یکی باطل و مردود و دیگری حق و مطلوب است؛ لذا قرآن کریم تقلید و پیروی مشرکان را مذمت می‌کند، ولی پیروی مؤمنان از پدران صالحشان را ستایش می‌کند.

 کلیدواژه
قرآن، تقلید، پیروی از آباء و اجداد، بت‌پرستی، یکتاپرستی، تبعیت از گذشتگان.
پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره مائده، آیه ۱۰۴.
۲. سوره نحل، آیه  ۴۳.
۳. سوره زخرف، آیه ۲۳.
۴. سوره بقره، آیه ۱۷۰.
۵. سوره احزاب، آیه ۶۶ تا ۶۸.
۶. مکارم شیرازی، ناصر، دائره‌المعارف فقه مقارن‌، قم: انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، ۱۴۲۷ ه. ق‌، چاپ اول‌، ج۱، ص۵۰۳.