تقسیم وقت هر نماز

بررسی روایت: «اَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوانُ اللَّهِ وَ آخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ» در منابع روایی فریقین چگونه است؟

در منابع روایی شیعه و سنی خبری در رابطه تقسیم اوقات نمازهای پنج گانه به اول وقت و وسط وقت و آخر وقت وارد شده که محتوای چنین خبری بیانگر آن است که خواندن نماز در ابتدای وقت فریضه موجب کسب رضوان و خوشنودی پروردگار است و خواندن آن در میان وقت با رحمت الهی همراه بوده و خواندن آن در پایان وقت دربردارنده عفو الهی نسبت به نمازگزار است. متن این روایت اینچنین است: «اَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوانُ اللَّهِ وَ وَسَطُ الْوَقْتِ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ آخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ»؛ «[نماز] اول وقت مايه خشنودى خداوند، ميان وقت دربردارنده رحمت خداوند وپايان وقت، موجب عفو خداوند است». مصادر حدیث در منابع اهل سنت: این روایت را ابو عیسی ترمذی (م: 279هـ) در سنن خود از طریق عبدالله بن عمر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) روایت نموده که سند و متن آن اینچنین است: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَنِيعٍ، حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ الْوَلِيدِ الْمَدَنِيُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ نَافِعٍ، عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ(وآله) وَ سَلَّمَ: «الْوَقْتُ الْأَوَّلُ مِنْ الصَّلَاةِ رِضْوَانُ اللَّهِ، وَ الْوَقْتُ الْآخِرُ عَفْوُ اللَّه‏».(1) همچنین دارقطنی (م: 385هـ) در کتاب سنن خویش با دو سند این روایت را نقل نموده(2) که متن روایت وی اینچنین است: «أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ، وَآخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ». بیهقی (م458هـ) نیز به سندی این روایت را از طریق اهل بیت(علیهم السلام) از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) روایت نموده،(3)و در بیانی می نویسد: این خبر در کلام امام باقر(علیه السلام) دارای اصلی است: «وَلَهُ أَصْلٌ فِي قَوْلِ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ (علیه السلام)».(4)که سخن وی بیانگر صحت انساب این خبر به امام باقر (علیه السلام) است. بررسی اجمالی اسناد: هر چند اسناد این روایت از دیدگاه اهل سنت ضعیف بوده، اما با این حال فقهای عامه به آن در فقه مذاهب توجه نموده و بر اساس آن فتوا داده اند که چنین امری موجب جبران ضعف سند این روایت است.(5) بررسی روایت در مصادر شیعه: مرحوم صدوق(م: 381هـ) این روایت را در کتاب: «من لايحضره الفقيه» از امام صادق (علیه السلام) روایت نموده است: «وَ- قَالَ عَلَيْهِ السَّلَامُ:«أَوَّلُ‏ الْوَقْتِ‏ رِضْوَانُ‏ اللَّهِ‏ وَ آخِرُهُ عَفْوُ اللَّهِ وَ الْعَفْوُ لَا يَكُونُ إِلَّا مِنْ ذَنْبٍ‏». که در این روایت عبارت عفو نیست مگر از گناه ذکر شده است. این سند هرچند مرسل بوده؛ اما نقل مجزوم آن(6) از سوی مرحوم صدوق بیانگر صحت صدور روایت از امام صادق(علیه السلام) است. همچنین این روایت در کتب فقهی از پیامبراکرم (صلی اله علیه وآله) نقل شده که ظاهرا سند آن همان سند روایات اهل سنت است. مرحوم محمد تقی مجلسی (م: 1070هـ) در توضیح این خبر می نویسد: «چنانكه وارد است در خبر موثق كالصحيح كه شخصى از حضرت امام جعفر صادق (صلوات اللَّه) عليه پرسيد كه بسيار است كه من داخل مسجد مى ‏شوم و بعضى از اصحاب ما نماز عصر مى‏ كنند و بعضى نماز ظهر مى‏ كنند حضرت فرمودند كه من ايشان را به اين امر كرده ‏ام كه اگر در يك وقت نماز كنند همه را گرفته مى ‏كشند و قريب به اين معنى اخبار بسيار وارد شده است با آن كه احاديث صحيحه وارد شده است از طرق خاصه از ائمه ی معصومين (صلوات اللَّه عليهم) كه حضرت سيّد المرسلين (صلّى اللَّه عليه و آله) در حضر(7)بى‏ عذرى جمع كردند نماز ظهر و عصر را در اول وقت كه وقت فضيلت ظهر بود و هم چنين جمع كردند نماز شام و خفتن را در وقت اول كه وقت فضيلت شام بود تا وقت بر امت فراخ شود و از طرق عامه نيز به همين معنى در صحيحين ايشان احاديث بسيار وارد شده است (و قال صلوات اللَّه عليه اوّل الوقت رضوان اللَّه و اخره عفو اللَّه و العفو لا يكون الّا من ذنب). و از حضرت امام جعفر صادق (صلوات اللَّه عليه) منقول است كه فرمودند كه خوشنودى الهى در نماز در اول وقت است و اگر در آخر وقت كنند حق سبحانه و تعالى عفو مى ‏فرمايد و عفو نمى‏ باشد مگر از گناه، و تا عفو اللَّه در فقه رضوى هست.(8) و باز هست كه روايت از آباء ما به ما رسيده است كه هر نمازى را سه وقت است اول و وسط و آخر پس اول وقت رضوان و خوشنودى الهى است و وسط آن عفو الهى است و آخرش آمرزش الهى است و نمى ‏بايد كه كسى آخر وقت را وقت كند؛ بلكه آخر وقت از جهت بيمار و كسى است كه مانعى داشته باشد يا مسافر باشد و محمول است بر مبالغه بسيار و جمعى از علما گفته‏ اند كه اول هر جا كه اول وقت وارد شده است در ظهرين بعد از نوافل است و در ما بقى به حال خود است در فرايض و هم چنين در نوافل مگر نافله شب كه اول وقت آن نصف شب است و تاخير آن خصوصا سه ركعت وتر را افضل است و خواهد آمد».(9) در هر حال شارع مقدس نمازهای یومیه را بر بندگان برای رسیدن به قرب خویش واجب ساخت؛ اما در زمان انجام این فریضه بر مکلفین توسعه قرار داده و خواندن نمازهای یومیه را در ابتدای وقت آنها واجب نساخته؛ هر چند که نتایج نماز در نماز اول وقت برای مکلف حاصل است؛(10)اما در هر حال خواندن فریضه تا زمانی که وقت نماز خارج نشده باشد موجب اسقاط تکلیف است.(11)

پی نوشت ها:

1.الترمذی، سنن الترمذی، دارالحدیث، ج1، ص336، ح172. ترمذی در ذیل این حدیث در رابطه با حکم حدیث آورده: «قَالَ أَبُو عِيسَى: هَذَا حَدِيثٌ غَرِيب».

2. الدارقطني، سنن الدارقطني، مؤسسة الرسالة، بيروت - لبنان، ج1، ص468، ح985و 984: «حَدَّثَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ الدَّقَّاقُ، نا الْحُسَيْنُ بْنُ حُمَيْدِ بْنِ الرَّبِيعِ، حَدَّثَنِي فَرَجُ بْنُ عُبَيْدٍ الْمُهَلَّبِيُّ، ثنا عُبَيْدُ بْنُ الْقَاسِمِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي خَالِدٍ، عَنْ قَيْسِ بْنِ أَبِي حَازِمٍ، عَنْ جَرِيرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ، وَآخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ»؛ حَدَّثَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ السَّمَّاكِ، وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَيْمَانَ بْنِ عِيسَى الْفَامِيُّ، قَالَا: نا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْوَاسِطِيُّ، ثنا إِبْرَاهِيمُ بْنُ زَكَرِيَّا مِنْ أَهْلِ عَبْدَسِيٍّ، نا إِبْرَاهِيمُ يَعْنِي ابْنَ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَبِي مَحْذُورَةَ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ، حَدَّثَنِي أَبِي، عَنْ جَدِّي، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ، وَوَسَطُ الْوَقْتِ رَحْمَةُ اللَّهِ، وَآخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ».

3. البيهقي، السنن الكبرى، ج1، ص640،‌ دار الكتب العلمية: «أَخْبَرَنَاهُ أَبُو عَبْدِ اللهِ الْحَافِظُ أنبأ أَبُو بَكْرِ بْنُ إِسْحَاقَ الْفَقِيهُ أنبأ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ زِيَادٍ ثنا ابْنُ أَبِي أُوَيْسٍ ثنا أَبِي عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: «أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللهِ، وَآخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللهِ». هَكَذَا رَوَاهُ أَبُو أُوَيْسٍ، عَنْ جَعْفَرٍ وَرُوِيَ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ عَلِيٍّ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ».

4. همان، ح2049.

5. الشيرازي أبو إسحاق، المهذب في فقه الإمام الشافعي، دار الكتب العلمية، ج1، ص53: «فصل في جواز تأخير الصلاة إلى آخر وقتها ويجوز تأخير الصلاة إلى آخر الوقت لقوله صلى الله عليه وسلم أول الوقت رضوان الله وآخره عفو الله»؛ علاء الدين الكاساني، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، الناشر دار الكتاب العربي، ج1، ص124: «وَرُوِيَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ سُئِلَ عن أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ فقال الصَّلَاةُ لِأَوَّلِ وَقْتِهَا وقال أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَآخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ أَيْ يُنَالُ بِأَدَاءِ الصَّلَاةِ في أَوَّلِ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَيُنَالُ بِأَدَائِهَا في آخِرِهِ عَفْوُ اللَّهِ تَعَالَى»؛ كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي، شرح فتح القدير، دارالفکر، ج1، ص225: «وقال الشافعي رحمه الله يستحب التعجيل بكل صلاة لقوله صلى الله عليه وسلم أول الوقت رضوان الله». و...

6. اخبار مرسل دو گونه اند؛ گاهی محدث با صیغه ی و قال حدیث را ذکر می کند که چنین امری بیانگر صحت اسناد روایت به معصوم می باشد و گاهی با صیغه ای که بیانگر ضعف است؛‌همچون یقال: گفته شده است.

7. حضر به معنای حضور و ضد غایب شدن است و در اینجا به معنای آن است که آنحضرت در حالی که مسافر نبودند بدون هیچ عذری بین دو نماز جمع نموده اند.

8. الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا عليه السلام، ص71: «اعلم يرحمك الله أن لكل صلاة وقتين أول و آخر فأول الوقت رضوان‏ الله‏ و آخره عفو الله‏».

9. اصفهانى، محمد تقى‌، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقيه، ‌ج3، ص142.

10. مرحوم آیت الله ملکی تبریزی در رابطه با اهمیت نماز اول وقت می نویسند: «لذا بر بندۀ مراقب است كه در معناى وقت نماز تعقل كند و اگر باين فكر باشد لا محاله سعى خواهد نمود كه هر نمازى را در وقت خودش بجاى آورد زيرا در اخبار بخواندن نماز در اول وقت بسيار تأكيد شده و در بعضى از روايات آمده است كه نماز در اول وقت، رضوان و در آخر وقت غفران است، و در روايتى ديگر آمده كه آن كس كه نماز عصر را ضايع كند در بهشت مالى براى او نخواهد بود و ميهمان ديگران است و باصطلاح ما كلاش بهشت است گفته شد چه كسى ضايع كنندۀ نماز عصر است معصوم فرمود: آن كس كه نماز را بتأخير بيندازد تا آنگاه كه خورشيد رو بزردى نهد و يا از ديده‌ها پنهان شود». (ملکی تبریزی، اسرار الصلاة،‌ص160).

11. امام خمینی،‌تنقیح الاصول، ج2، ص187: «أنّ المفروض فيه أنّ الصلاة واجبة من أوّل الوقت إلى‏ آخره؛ أي من دلوك الشمس إلى‏ غَسَق الليل، و جواز الترك في جميع هذا الوقت المحدود يُنافي الوجوب، لا جواز الترك في بعض الوقت، و المخالفة و العصيان إنّما يتحقّقان لو تركها في جميع أجزاء الوقت، لا في بعضها فقط، و هو واضح».

http://http://www.askquran.ir/showthread.php?t=60271&p=889868&viewfull=1#post88