تفاوت فقیر و مسکین
آیا میان فقير و مسكين، در آیه زکات تفاوتی وجود دارد؟
یه زکات که مصارف آن را بیان نموده، چنین است: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ»؛ زكات ها مخصوص فقرا و مساكين و كاركنانى است كه براى (جمع آورى) آن زحمت مى كشند، و كسانى كه براى جلب محبت شان اقدام مى شود، و براى (آزادى) بردگان، و (اداى دين) بدهكاران، و در راه (تقويت آيين) خدا، و واماندگان در راه، این يک فريضه (مهم) الهى است و خداوند دانا و حكيم است.(1) استاد مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، ذیل این آیه می نویسد: در ميان مفسران گفتگو است كه آيا «فقير» و «مسكين»، مفهوم واحدى دارند و به عنوان تاكيد در آيه فوق ذكر شده اند (بنا بر اين فرض، مصارف زكات، هفت دسته مى شود)، و يا اين كه دو مفهوم مخالف دارند (بنا بر اين فرض، مصارف زكات، هشت دسته مى شود) بیشتر مفسران و فقها، احتمال دوم را پذيرفته اند، ولى در ميان طرفداران اين عقيده، نيز در تفسير اين دو كلمه، گفتگوهاى زيادى مطرح است، اما آن چه صحیح تر به نظر مى رسد اين است كه «فقير» به معنى كسى است كه در زندگى خود كمبود مالى دارد، هر چند مشغول كسب و كارى باشد و هرگز از كسى سؤال نكند، اما «مسكين» كسى است كه نيازش شديدتر است و دستش از كار كوتاه است و به همين جهت از اين و آن سؤال مى كند. شاهد اين موضوع، ريشه لغت مسكين است كه از ماده «سكون» گرفته شده؛ گويا چنين كسى بر اثر شدت فقر، ساكن و زمين گير شده است؛ ملاحظه موارد استعمال اين دو كلمه در قرآن هم این معنی را تاييد مى كند؛ از جمله آیه شریفه: «أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ»؛ يا مسكين خاک نشينى را اطعام كند.(2) و آیه شریفه: «وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينُ فَارْزُقُوهُمْ»؛ هرگاه خويشاوندان و يتيمان و مسكينان، در موقع تقسيم ارث حضور يابند، چيزى از آن به آن ها ببخشيد.(3) از اين تعبير استفاده مى شود كه منظور از مساكين، سائلانى است كه گاه در اين مواقع حضور مى يابند. هم چنین آیه شریفه: «أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ» ؛امروز هيچ مسكينى نبايد در محوطه زراعت شما حضور يابد.(4) كه اشاره به سائلان است. هم چنين تعبير به «اطعام مسكين» يا «طعام مسكين» در آيات قرآن نشان مى دهد كه مساكين افراد گرسنه اى هستند كه حتى به يک وعده غذا هم نیاز دارند، در حالى كه از پاره اى از موارد استعمال كلمه فقير در قرآن به خوبى استفاده مى شود كه افراد آبرومندى كه هرگز روى سؤال ندارند اما گرفتار كمبود مالى هستند، در مفهوم اين كلمه وارد هستند، مانند آن چه در آيه شریفه آمده: «لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ»؛ انفاق براى فقيرانى است كه در راه خدا گرفتار شده اند و آن چنان ظاهر خويش را حفظ مى كنند كه جاهل از شدت عفت نفس آنان، چنين مى پندارد كه غنى و بى نيازند.(5) در روايتى كه محمد بن مسلم از امام صادق يا امام باقر (علیهما السلام) نقل كرده كه از آن حضرت درباره فقير و مسكين سؤال كردند و حضرت پاسخ داد: «الفقير الذى لا يسئل و المسكين الذى هو اجهد منه الذى يسئل»؛ فقير كسى است كه سؤال نمى كند، و مسكين حالش از او سخت تر است و كسى است كه از مردم سؤال و تقاضا مى كند.(6) همين مضمون در حديث ديگرى از ابو بصير از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است، و هر دو صراحت در مفهوم فوق دارند. البته پاره اى از قرائن هم بر خلاف آن چه در بالا گذشت، می باشد، ولى هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگيريم، روشن مى شود كه حق همان است كه در بالا گفته شد.(7)
ـــــــــــــــ
(1) توبه/ 60.
(2) بلد/ 16.
(3) نساء/ 8.
(4) قلم/ 24.
(5) بقره/ 273.
(6) کنز العرفان، ج 1، ص 235.
(7) تفسير نمونه، ج 8، ص 6 تا 8.
