بررسی محتوا وسند <<دعای فرج>>
پرسش:
در دعای «الهی عظم البلاء» ابتدای خطاب به خداوند است، بعد به‌یک‌باره خطاب به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و امام علی علیه‌السلام می‌شود، سپس خطاب به امام زمان علیه‌السلام می‌شود و در آخر گفته می‌شود یا ارحم‌الراحمین! آیا این فرازها و محتوای دعا صحیح است؟ و آیا اساساً دعای «الهی عظم البلاء» از معصوم نقل‌شده است و دارای اعتبار سندی می‌باشد؟
پاسخ:
دعای فرج به‌عنوان دعایی کوتاه و خوش مضمون در محافل شیعی قرائت می‌شود. نکاتی معارفی و اعتقادی موجود در آن، عاملی برای شهرت و رواج آن محسوب می‌گردد. در ادامه عبارت و سند این دعا موردبررسی قرار می‌گیرد.
تغییر خطاب در متن دعا:
تغییر خطاب در ادعیه شیوه‌ای رایج در عرصه دعا محسوب می‌شود مثلاً در دعای توسل ابتدا با عبارت «اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیکَ بِنَبِیکَ نَبِی الرَّحْمَهِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ»(۱) آغازشده و یک‌باره با عبارت «یا أَبَا الْقاسِمِ، یا رَسُولَ اللّهِ، یا إِمامَ الرَّحْمَهِ، یا سَیدَنا وَمَوْلَانَا إِنَّا تَوَجَّهْنا...»(۲) خطاب به پیامبر صلی‌الله علیه و آله تغییر کرده و تا پایان دعا نیز همه چهارده معصوم مورد خطاب قرار می‌گیرند. در زیارات هم این‌گونه است که خطاب از معصوم یا فرد مورد زیارت به خداوند تغییر می‌کند مانند زیارت عاشورا که بیشتر عبارات آن، خطاب به حضرت اباعبدالله علیه‌السلام است اما در بخش‌های پایانی و در مقام دعا، خداوند به‌عنوان مخاطب قرار می‌گیرد.
همچنین ممکن است در دعاکننده هم‌تغییر صورت گیرد مثلاً در دعای ابوحمزه ثمالی، امام سجاد علیه‌السلام معمولاً به‌صورت متکلم واحد خداوند را خطاب قرار می‌دهد اما در چند قسمت مانند «وَ کَیفَ نَسْتَکْثِرُ أَعْمالاً نُقابِلُ بِها کَرَمَکَ؛ چگونه اعمال خود را بسیار انگاریم تا با آن‌ها با کرمت برابری کنیم»(۳) تعابیر جمعی به کار می‌برند. همچنین نمونه دیگر، در دعای افتتاح است که با عبارت «اللّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّناءَ بِحَمْدِکَ؛ خدایا، من همراه ستایشت مدح و ستودن تو را آغاز می‌کنم»(۴) شروع‌شده، اما در ادامه، تعابیر جمعی مانند «اللّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیکَ فِی دَوْلَهٍ کَرِیمَهٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلامَ وَ أَهْلَهُ؛ خدایا، به‌سوی تو مشتاقیم برای یافتن دولت کریمه‌ای که اسلام و اهلش را به آن توانمند گردانی»(۵) به‌کاربرده می‌شود.
سند و اعتبار دعا:
این دعا نخستین بار، توسط امین الاسلام طبرسی(۵۴۸ ق) در کتابی با عنوان «کنوز النجاح» نقل‌شده است. شیخ طبرسی درباره صدور این روایت چنین می‌نویسد که این دعا را حضرت صاحب‌الزمان علیه‌السلام به فردی با اسم «ابو‌الحسن محمد بن احمد بن ابی اللیث» که از ترس کشته شدن، به مقابر قریش در بغداد (کاظمین) گریخته و پناه برده بود، آموخته‌اند.(۶)
این دعا که به دعای فرج امام زمان علیه‌السلام مشهور شده در کتاب‌های پس‌ازآن نیز گزارش‌شده است؛ اما بیشتر منابع، آن را به‌عنوان تعقیب نماز زیارت حضرت صاحب‌الزمان علیه‌السلام که دوازده رکعت است و در سرداب مقدس سامراء واردشده، گزارش کرده‌اند.(۷)
متن ارائه‌شده در این منابع چنین است:
(اللَّهُمَّ) عَظُمَ الْبَلَاءُ، وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ، وَ انْکَشَفَ الْغِطَاءُ، وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ وَ مُنِعَتِ السَّمَاءُ، وَ إِلَیکَ (یا رَبِّ) الْمُشْتَکَی، وَ عَلَیکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّهِ وَ الرَّخَاءِ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الَّذِینَ فَرَضْتَ عَلَینَا طَاعَتَهُمْ، وَ عَرَّفْتَنَا بِذَلِکَ مَنْزِلَتَهُمْ، فَفَرِّجْ عَنَّا بِحَقِّهِمْ فَرَجاً عَاجِلًا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ (مِنْ ذَلِکَ). یا مُحَمَّدُ یا عَلِی، یا عَلِی یا مُحَمَّدُ، (انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَای، وَ اکْفِیانِی فَإِنَّکُمَا کَافِیای)، یا مَوْلَای یا صاحب‌الزمان، الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ، أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی.
این عبارت به آنچه امروزه مشهور است و قرائت می‌شود نقص‌ها، جابه‌جایی‌ها و تفاوت‌هایی دارد که عبارت‌های متفاوت و جابه‌جاشده را با علامت پرانتز () مشخص کرده‌ایم، مثلاً در ابتدای دعایی که مشهور است از کلمه «الهی» استفاده می‌شود اما در این نسخه از واژه «اللهم» استفاده‌شده است.
جناب شهید اول هم در کتاب «المزار» خود پس از نماز زیارت دوازده رکعتی حضرت حجت علیه‌السلام همانند عبارت مزار الکبیر را آورده است(۸) علامه مجلسی نیز هم این دعا را در جریان تشرف «ابو‌الحسن محمد بن احمد بن ابی اللیث» خدمت حضرت صاحب‌الزمان علیه‌السلام، نقل کرده(۹) و هم آن را به‌عنوان تعقیب نماز امام زمان علیه‌السلام(۱۰) و همچنین پس از نماز دوازده رکعتی زیارت حضرت،(۱۱) گزارش کرده است.
سید بن طاووس در کتاب «جمال الاسبوع» پس از نقل نماز حضرت حجت که در هر رکعت آن، آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» ۱۰۰ بار تکرار می‌شود، این دعا را باکمی تفاوت به‌عنوان تعقیب آن نماز نقل کرده است. عبارت دعا این‌چنین است:
(اللَّهُمَّ) عَظُمَ الْبَلَاءُ وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ وَ انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ (بمَا وَسِعَتِ) السَّمَاءُ وَ إِلَیکَ (یا رَبِّ) الْمُشْتَکَی وَ عَلَیکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّهِ وَ الرَّخَاءِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (الَّذِینَ أَمَرْتَنَا بِطَاعَتِهِمْ وَ عَجِّلِ اللَّهُمَّ فَرَجَهُمْ بِقَائِمِهِمْ وَ أَظْهِرْ إِعْزَازَهُ) یا مُحَمَّدُ یا عَلِی یا عَلِی یا مُحَمَّدُ اکْفِیانِی فَإِنَّکُمَا (کَافِیای) (یا مُحَمَّدُ یا عَلِی یا عَلِی یا مُحَمَّدُ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَای یا مُحَمَّدُ یا عَلِی یا عَلِی یا مُحَمَّدُ احْفَظَانِی فَإِنَّکُمَا حَافِظَای) یا مَوْلَای یا صاحب‌الزمان ثَلَاثَ مَرَّاتٍ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی (الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْأَمَان).(۱۲)
شیخ حر عاملی نیز در کتاب «وسائل الشیعه»، این دعا را با همین مقدمه (به‌عنوان تعقیب نماز امام زمان علیه‌السلام) و عبارتی شبیه به سید بن طاووس نقل کرده است.(۱۳) عبارات این دعا، هم با گزارش قبلی و هم با آنچه امروزه مشهور است تفاوت‌هایی دارد که با علامت پرانتز () مشخص‌شده است مثلاً عبارت «بما وسعت» در این گزارش اضافه است که درجاهای دیگر نقل نشده است.
شبیه‌ترین متن به دعایی که امروزه به‌عنوان دعای فرج خوانده می‌شود در «مصباح» مرحوم کفعمی گزارش‌شده است. در ابتدای دعا عنوان‌شده که حضرت صاحب‌الزمان علیه‌السلام این دعا را به فرد زندانی آموختند که باعث آزادی او شد. عبارت آن چنین است:
(اللَّهُمَّ) عَظُمَ الْبَلَاءُ وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ وَ انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ انْقَطَعَ الرَّجَاءُ وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ وَ مُنِعَتِ السَّمَاءُ وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ وَ إِلَیکَ الْمُشْتَکَی وَ عَلَیکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّهِ وَ الرَّخَاءِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدِ أُولِی الْأَمْرِ الَّذِینَ فَرَضْتَ عَلَینَا طَاعَتَهُمْ وَ عَرَّفْتَنَا بِذَلِکَ مَنْزِلَتَهُمْ فَفَرِّجْ عَنَّا بِحَقِّهِمْ فَرَجاً عَاجِلًا قَرِیباً کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ یا مُحَمَّدُ یا عَلِی یا عَلِی یا مُحَمَّدُ اکْفِیانِی فَإِنَّکُمَا (کَافِیای) وَ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا (نَاصِرَای) یا مَوْلَانَا یا صاحب‌الزمان (الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ) الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی السَّاعَهَ السَّاعَهَ السَّاعَهَ الْعَجَلَ الْعَجَلَ الْعَجَلَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِین.(۱۴)
افزون بر شباهت‌های فراوانی که این متن با دعای مشهور دارد، تفاوت‌هایی نیز با آن دارد، مثلاً در فرازهای پایانی، واژه «الامان» سه بار تکرار شده که در قرائتی که امروزه شهرت یافته، وجود ندارد.
بنابراین سه گزارش مشهور از دعای فرج در منابع دعایی وجود دارد که هرکدام در تعدادی از کتاب‌ها گزارش‌شده است. هر سه گزارش با آنچه امروزه مشهور شده و در محافل قرائت می‌شود، تفاوت‌هایی دارند که این تفاوت‌ها بیشتر در عبارت بوده و محتوای همه آن‌ها تقریباً یک‌چیز است.
نتیجه:
بر اساس گزارش مرحوم طبرسی، دعای معروف به دعای فرج از سوی خود حضرت حجت علیه‌السلام آموزش داده‌شده است. این دعا در منابع دعایی شیعه با تفاوت‌هایی در عبارات، گزارش‌شده است. تغییر خطاب در این دعا از خداوند به اهل‌بیت علیهم‌السلام، مسئله عجیبی نیست و در بسیاری از دعاها و زیارات، شبیه این تغییر رایج بوده است.
برای آگاهی بیشتر درباره این دعا می‌توانید به کتاب «کاوشی در دعای الهی عظم البلاء» نوشته خانم زهرا بنویدی مراجعه نمایید.
پی‌نوشت‌ها:
۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق / مصحح: جمعی از محققان، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج۹۹، ص۲۴۷.
۲. همان.
۳. طوسی، محمد بن الحسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق، ج۲، ص۵۸۵.
۴. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، تهران:دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۳، ص۱۰۸.
۵. همان، ج۳، ص۱۱۱.
۶. ر.ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق / مصحح: جمعی از محققان، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج۵۳، ص۲۷۵.
۷. ر.ک: ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، محقق و مصحح: قیومی اصفهانی، جواد، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق، ص۵۹۰.
۸. عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، المزار فی کیفیه زیارات النبی و الأئمه(ع)، قم: مدرسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۱۰ ق، ص۲۱۰.
۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق / مصحح: جمعی از محققان، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج۵۳، ص۲۷۵.
۱۰.همان، ج۸۸، ص۱۹۰.
۱۱.همان، ج۹۹، ص۱۱۹.
۱۲.ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم:دار الرضی، چاپ اول، ۱۳۳۰ ق، ص۲۸۰.
۱۳.شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ ق، ج۸، ص۱۸۴.
۱۴.کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح (جنه الأمان الواقیه و جنه الإیمان الباقیه)، قم:دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ ق، ص۱۷۶.
