ایثار یا اعتدال در انفاق
آیا بین آیاتی که دستور به رعایت اعتدال در انفاق می دهند و بین آیاتی که ایثارگران را مدح می کند تضادی نیست؟
برخی آیات مرتبط: «وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً»؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجير مكن، (و ترك انفاق و بخشش منما) و بيش از حدّ (نيز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گيرى و از كار فرومانى!(1) «وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً»؛ و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى نمايند و نه سخت گيرى بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى دارند.(2) «وَ يُؤْثِرُونَ عَلىَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ كاَنَ بهِمْ خَصَاصَة»؛ و آن ها را بر خود مقدّم مى دارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند.(3) در آیات فوق، می بینیم که به رعایت اعتدال در انفاق دستور داده شده، و از طرفی در آیات سوره «دهر» و ... و یا روایاتی که راجع به ایثار در راه خدا است مى خوانيم كه ایثارگران حتى در نهايت سختى از خود مى گيرند و به ديگران مى دهند، لذا ممکن است به ذهن برسد که آیا تضادی بین این دو دسته آیات نیست؟ در پاسخ باید گفت خیر، تضادی نیست، زیرا: اولا: دستور به رعايت اعتدال در جايى است كه بخشش فراوان سبب نابسامانی هاى فوق العاده اى در زندگى خود انسان گردد؛ و يا ايثار سبب ناراحتى و فشار بر فرزندان او گردد و نظام خانوادگی اش را به خطر افكند. و در صورتى كه هيچ يک از اين ها تحقق نيابد مسلما ايثار بهترين راه است. ثانیا: رعايت اعتدال يک حكم عام است، و ايثار يک حكم خاص كه مربوط به موارد معينى است، و اين دو حكم با هم تضادى ندارند.(4) ممکن است کسی بگوید برخی از انفاق های ائمه کجا قرار دارند، برای مثال انفاق امير مؤمنان كه در سه شب متوالی به يتيمان و اسيران و فقيران طعام داند در حالي كه خود و خوانده ایشان در وضعيت بسيار نامناسبی بودند و از گرسنگی رنج می كشيدند. آيا واقعا دين به ما اجازه می دهد در حالی كه همه اعضای خانواده ما در گرسنگی شديد به سر می برند انفاق كنيم؟ در جواب باید گفت وقتی همه افراد خانواده با رضایت، چنین انفاقی می کنند دیگر منجر به اختلال در نظام خانواده نمی شود. عصمت اقتضاء می کند که کار خلاف نکنند، هم چنین اقتضاء می کند که اعتدال را رعایت کنند و در حق همسر و فرزند طلم و ناحقی روا ندارند. از طرفی با توجه به برخی روایات شأن نزول، حضرت علی (علیه السلام) برای شفای حسنین (علیهما السلام) نذر می کنند که سه روز روزه بگیرند و کسانی که روزه گرفتند عبارتند از خود حضرت، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و فضه، لذا غذای حسنین (علیهما السلام) جدا بوده؛ در ثانی مسلّم است که غذای طفل بیمار را از او نمی گیرند و به دیگری بدهند. اگر هم به روایاتی توجه کنیم که خود حسنین (علیهما السلام) هم سه روز روزه گرفتند، این به رضایت خودشان بوده است و خود آن بزرگواران به همراه پدر و مادر روزه گرفته و به پیشنهاد و اختیار خودشان بوده است.(5) لازم به ذکر است، سایر ائمه، این اتفاق برایشان پیش نیامده است و الا آن ها هم چنین می کردند. ائمه معصومین (علیهم السلام) هر کدام جای دیگری بودند همان رفتار را انجام می دادند. نکته: البته توجه داشته باشید که این اعتدال به نسبت به میزان ظرفیت و رشد انسان ها می تواند متفاوت باشد. انسانی که در مراتب والاتری از رشد و کمال است، مسلما سطح اعتدال او در افق بالاتری است و می تواند سختی بیشتری را برای رضای خدا تحمل نماید، لذا او در این مرحله می تواند ایثار و انفاق کند ولی دیگری که در مراتبی پایین تر قرار دارد نمی تواند. بنابر این، آستانه رعایت اعتدال در افراد، به حسب میزان ظرفیت و رشد و کمال آن ها متفاوت است.
________
(1) اسراء/ 29.
(2) فرقان/ 67.
(3) حشر/ 9.
(4) ر.ک: تفسير نمونه، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج 12، ص 98.
(5) ر.ک: البرهان فی تفسير القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج 5، ص 549.
