امام کاظم (باب الحوایج)

پرسش:
چرا به امام کاظم علیه‌السلام باب الحوائج می‌گویند؟ آیا ریشه روایی دارد ؟ بر اساس روایات چه القابی برای امام کاظم علیه‌السلام بیان شده است؟

پاسخ:
پاسخ اجمالی:
امام کاظم علیه‌السلام در میان ائمه علیهم السلام به لقب باب الحوائج شهرت دارد. این لقب به خاطر گره گشایی آن حضرت از مردم مدینه و عراق در زمان حیات مطهّرشان و برآورده نمودن حاجات ارادتمندان و زائران مرقد منوّرشان بوده که سبب شهرت این لقب برای آن امام همام شد و برای نخستین بار توسط ابن شهرآشوب نقل شد.
در کنار این لقب که منشأ روایی برای آن وجود نداشت و شهرت آن از سوی مردم اتفاق افتاده، القاب دیگری مانند کاظم، الصالح، العبد الصالح، الطاهر، در روایات و زیارت نامه‌ها برای آن حضرت به کار رفته است.

پاسخ تفصیلی:
امامان معصوم علیهم السلام به واسطه مقامی که نزد خداوند متعال دارند، در کنار فضائلی که به طور مشترک میان همه آن‌ها وجود دارد، هر یک دارای ویژگی‌ها و صفات جداگانه‌ای نیز هستند. از میان این صفات می‌توان به لقب باب الحوائج برای امام موسی کاظم علیه‌السلام اشاره نمود که ضمن برشمردن مهم‌ترین القاب آن حضرت در روایات، به روایی یا غیر روایی بودن این لقب و منشأ پیدایش آن پرداخته می‌شود.

۱. اختصاص باب الحوائج به امام کاظم علیه‌السلام
صفات و معجزاتی که اختصاص به هر یک از پیامبران یا ائمه علیهم السلام دارد به لحاظ مناسبت‌ها و شرایطی بوده که آن اسامی مبارک در آن تجلی نموده و ظهور پیداکرده است؛ از این رو تمام ائمه علیهم السلام گرچه دارای مقام باب الحوائج و وسیله تقرّب به خداوند و گره گشای انسان‌ها هستند، اما امام کاظم علیه‌السلام در این ویژگی نسبت به سایر امامان نمود بیشتری دارد.(۱) نویسنده کتاب «باب الحوائج الامام موسی الکاظم» می‌نویسد(۲): این لقب (باب الحوائج) از مشهورترین و شایع‌ترین القاب آن حضرت است که بین عام (مردم) و خاص (بعضی از مردم) انتشار یافته تا جایی که به هیچ یک از مردم ناراحتی نمی‌رسد جز آنکه خداوند، با یاد کردن آن شخص از امام کاظم علیه‌السلام و پناه بردن به قبر ایشان، حوائج وی را روا می‌سازد و برمی‌گردد در حالی که قلب او نرم شده و درون او از دردهای زمانه راحت می‌شود.

صفت برآورنده حاجت‌ها برای امام موسی کاظم علیه‌السلام با عنوان «باب الحوائج» در روایات ذکر نشده است، اما به طور غیرمستقیم می‌توان این ویژگی را در سخن امام صادق علیه‌السلام درباره فرزند بزرگوارشان امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام برداشت نمود. آن حضرت در پاسخ به یکی از شیعیان خود فرمود: هُوَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ اللَّهِ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِیهِ أُخْرَی هِی خَیرٌ مِنْ هَذَا کُلِّهِ...یخْرِجُ اللَّهُ مِنْهُ عَزَّ وَ جَلَّ غَوْثَ هَذِهِ الْأُمَّهِ وَ غِیاثَهَا وَ عِلْمَهَا وَ نُورَهَا وَ فَهْمَهَا وَ حُکْمَهَا وَ یکْسُو بِهِ الْعَارِی وَ یشْبِعُ بِهِ الْجَائِعَ وَ یؤْمِنُ بِهِ الْخَائِف؛(۳): او (امام کاظم) دری از درهای خداوند متعال است و ویژگی دیگری که در ایشان وجود دارد و از این ویژگی مهم‌تر است، آن است که... خداوند بلندمرتبه فرزندی را از او متولد می‌سازد که فریادرس و علم و فهم و نور و حکمت این امت خواهد بود... خداوند توسّط او برهنه را می‌پوشاند و گرسنه را سیر می‌کند و خائف (ترسان) را ایمنی میدهد.
از این سخنان امام صادق علیه‌السلام باب الله بودن امام کاظم و مشکل گشا و دستگیر بودن امام رضا علیه‌السلام از مردم به دست می‌آید.

بنابراین لقب باب الحوائج با این عنوان در روایات به کار نرفته و نخستین بار در قرن پنجم در کتاب دانشمند شیعه «ابن شهرآشوب» چنین بیان شده است: دُفِنَ بِبَغْدَادَ بِالْجَانِبِ الْغَرْبِی فِی الْمَقْبَرَهِ الْمَعْرُوفَهِ بِمَقَابِرِ قُرَیشٍ مِنْ بَابِ التِّینِ فَصَارَتْ بَابَ الْحَوَائِجِ؛(۴): آن حضرت در ضلع غربی مقبره معروف به مقبره‌های قریش از درب تین در بغداد دفن شدند و این درب تبدیل به باب الحوائج شد.

این لقب نه تنها در میان دانشمندان شیعه معروف بوده، بلکه دانشمندان اهل سنت نیز آن را بیان کرده و به شهرت آن اذعان داشته‌اند. ابن حجر هیتمی دراین باره چنین می‌گوید: موسی الکاظم... و کان معروفا عند أهل العراق بباب قضا الحوائج عند اللّه و کان أعبد أهل زمانه و أعلمهم و أسخاهم؛(۵)

امام موسی کاظم علیه‌السلام نزد مردم عراق به باب برآوردنده حاجت‌ها نزد خداوند معروف بود و عابدترین و داناترین و سخاوتمندترین مردم زمان خویش بود. قندوزی نیز همین سخن را درباره آن حضرت به کاربرده است.(۶)

پیش از ابن شهرآشوب که نخستین بار توسط وی لقب باب الحوائج برای امام موسی کاظم علیه‌السلام به کار رفت، نمونه‌هایی از مشکل گشایی آن حضرت از مسلمانان با توسل به قبر مطهر حضرت بیان شده است. خطیب بغدادی تاریخ نگار قرن چهارم و پنجم اهل سنت چنین می‌نویسد(۷): از حسن بن ابراهیم (ابوعلی خلال) شنیدم که می‌گفت هیچ گاه مشکلی برایم پیش نیامد که (در آن مشکل) قصد قبر موسی جعفر بنمایم و به ایشان متوسل شوم جز آنکه خداوند آنچه را که دوست می‌داشتم برایم آسان می‌نمود.

از عبارت ابن حجر و قندوزی «کان معروفا عند أهل العراق بباب قضا الحوائج عند اللّه» به دست می‌آید که این لقب پس از شهادت آن حضرت مرسوم نشده بلکه از زمان حیات مطهر ایشان چنین لقبی بین مردم رایج بوده است. برخی دلیل رایج شدن این لقب در زمان زندگی آن حضرت را چنین پنداشته که مردم به جهت دسترسی نداشتن به امام علیه‌السلام و درنتیجه متوسل شدن به ایشان، حاجات خود را از آن حضرت می‌گرفتند از این رو معروف به باب الحوائج شدند.(۸) ظاهراً چنین نظریه‌ای صحیح به نظر نمی‌رسد چرا که اگر دسترسی نداشتن به امام سبب باب الحوائج شدن ایشان شود باید در مورد امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام که به خاطر آماده سازی شیعیان برای غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دیدار خود با مردم را کم نمودند، نیز چنین گفته شود در حالی که چنین لقبی برای آن دو امام بزرگوار به کار نرفته است. برخی دیگر لقب باب الحوائج را مربوط به دوران زندگی امام کاظم علیه‌السلام در مدینه دانسته می‌گویند در منزلی که حضرت در شهر مدینه زندگی می‌کردند، دو درب برای ورود و خروج داشت که درب پشتی مخصوص امور مردمی بود و در روز افراد بسیاری از آن درب رفت و آمد می‌کردند و حوائج خود را با حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام بیان می‌کردند؛ از این روی آن درب به باب الحوائج مشهور شد و خود امام علیه‌السلام نیز به باب الحوائج معروف شدند.(۹)

بنابراین لقب باب الحوائج به عنوان یکی از مشهورترین القاب امام موسی کاظم علیه‌السلام بوده که جز تعبیر «باب من ابواب الله» در روایت امام صادق علیه‌السلام درباره ایشان، منشأ روایی خاصی ندارد و علت شهرت این لقب درباره ایشان، برآورده شدن حاجات عاشقان آن حضرت در دوران زندگی و پس از شهادت ایشان است.

۲. سایر القاب امام کاظم علیه‌السلام
برای امام موسی کاظم علیه‌السلام کنیه‌هایی مانند «أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ، أَبُو الْحَسَنِ الْمَاضِی، أَبُو إِبْرَاهِیمَ، أَبُو عَلِی» وجود دارد(۱۰) و القاب فروانی در دعاها و زیارت نامه‌های مأثور برای ایشان آورده شده که مهم‌ترین آن‌ها بیان می‌شود. کاظم را می‌توان معروف‌ترین لقب آن حضرت دانست. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره معرفی جانشینان خود چنین فرموده است: «ثم موسی بن جعفر الکاظم غیظه صبرا فی الله عز و جل؛(۱۱) سپس موسی فرزند جعفر که خشم خود را از روی صبر در راه خداوند بلندمرتبه فرومی‌برد». همچنین در دعای توسل نیز این لقب بیان شده است.(۱۲)

«الصالح» و «العبد الصالح» یکی دیگر از معروف‌ترین القاب آن حضرت است که د روایات به کار رفته است. در زیارت نامه امام رضا علیه‌السلام چنین آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَبْدِکَ الصَّالِحِ»؛(۱۳) در زیارت نامه امام کاظم نیز سید بن طاوس به نقل از امام هادی علیه‌السلام القاب متعددی را در کنار «الصالح» نقل می‌کند «السَّلَامُ عَلَیکَ أَیهَا الْإِمَامُ الصَّالِحُ السَّلَامُ عَلَیکَ أَیهَا الْإِمَامُ الزَّاهِدُ السَّلَامُ عَلَیکَ أَیهَا الْإِمَامُ الْعَابِدُ السَّلَامُ عَلَیکَ أَیهَا الْإِمَامُ السَّیدُ الرَّشِیدُ السَّلَامُ عَلَیکَ أَیهَا الْمَقْتُولُ الشَّهِید».(۱۴) در همین زیارت نامه همچنین القاب دیگری برای آن حضرت بیان شده است: «أَشْهَدُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الْهَادِی الْمَهْدِی وَ الْوَلِی الْمُرْشِدُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مَعْدِنُ التَّنْزِیلِ وَ صَاحِبُ التَّأْوِیلِ وَ حَامِلُ التَّوْرَاهِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْعَالِمُ الْعَادِلُ وَ الصَّادِقُ الْعَامِل».

در زیارت نامه حضرت معصومه سلام الله علیها نیز لقب «طاهر» و «طُهر» برای آن حضرت بیان شده است: «السَّلَامُ عَلَیکَ یا مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ َ الطُّهْر»(۱۵) در زاد المعاد به جای «الطُّهْر»، «الْمُطَهَّر» وارد شده است.

پی نوشت‌ها:
۱. https://www.pasokhgoo.ir/node/65308
۲. الحاج حسن، حسین، باب الحوائج الإمام موسی الکاظم علیه‌السلام، بیروت، دارالمرتضی، اول ۱۴۲۰ ق. ج۱، ص۲۱.: هذا اللقب کان من أشهر ألقابه ذکرا و أکثره شیوعا، انتشر بین العام و الخاص، حتی أنه ما أصاب أحدهم مکروه إلّا فرّج اللّه عنه بذکره الإمام الکاظم و ما استجار بضریحه أحد إلا قضیت حوائجه و رجع مثلوج القلب، مستریح الضمیر مما ألمّ به من طوارق الزمن؛
۳. ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، تحقیق: مهدی لاجوردی، چاپ اول، نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸ ق. ج۱، ص۲۴.
۴. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، علامه، اول، ۱۳۷۹ ق. ج۴، ص۳۲۴.
۵. ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ص۱۲۱ به نقل از الحاج حسن، حسین، باب الحوائج الإمام موسی الکاظم علیه‌السلام، بیروت، دارالمرتضی، اول ۱۴۲۰ ق. ج۱، ص۴۰.
۶. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذو القربی، دارالاسوه للطباعه و النشر، بی‌تا. ج۳، ص۱۱۷.
۷. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد أو مدینه السلام، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا. ص۱۳۲ و ۱۳۳: أخبرنا القاضی... قال سمعت الحسن بن إبراهیم أبا علی الخلال یقول ما همنی أمر فقصدت قبر موسی بن جعفر فتوسلت به الا سهل الله تعالی لی ما أحب.
۸. http://www.shabestan.ir/detail/News/776558
۹. http://bazneshastegi.tums.ac.ir/Zhmw
۱۰. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، همان. ج۴، ص۳۲۳.
۱۱. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثه، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش. ج۳، ص۵۰۳.
۱۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، محقق: جمعی از محققان، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، دوم، ۱۴۰۳ ق. ج۹۹، ص۲۴۸.
۱۳. ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، ۱۴۱۳ ق. ج۲، ص۶۰۳.
۱۴. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، زاد المعاد، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق. ص۵۳۵.
۱۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، همان. ج۹۹، ص۲۶۶.