گذشت در چه صورتی پسندیده و در چه صورتی ناپسند است؟

خدای متعال در آیه 40 سورة شوری میفرماید: "وَ جَزَ ََّؤُاْ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُو عَلَی اللَّهِ إِنَّهُو لاَ یُحِبُّ الظَّـَـلِمِینَ ; و کیفر بدی مجازاتی همانند آن است، و هر کس عفو و اصلاح کند، اجر و پاداش او با خدا است، خداوند ظالمان را دوست ندارد." همچنین در آیه 194 سورة بقره آمده است: "فَمَنِ اعْتَدَیَ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَیَ عَلَیْکُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ; هر کس به شما تعدی کند به مانند آن بر او تعدّی کنید و از خدا بپرهیزید ]و زیادهروی نکنید[." دستور عفو و گذشت در آیه 40 سورة شوریَ (فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَح) و عبارت (إِنَّهُو لاَ یُحِبُّ الظَّـَـلِمِین) ممکن است اشاره به چند نکته باشد: نخست این که دستور عفو به خاطر این است که در صورت قصاص و کیفر گاه انسان نمیتواند خود را دقیقاً کنترل کند، و از حد میگذراند و در صف ظالمان قرار میگیرد; دیگر این که اگر دستور عفو داده شد نه به معنی دفاع از ظالمان است; چرا که خداوند ظالمان را هرگز دوست نمیدارد، بلکه هدف هدایت گمراهان و استحکام پیوندهای اجتماعی است; سوم این که کسانی شایستة عفواند که از مرکب ظلم پیاده شوند و از گذشته خود نادم گردند و در مقام اصلاح خویش برآیند، و در این صورت است که عفو و گذشت اثر مثبت و تربیتی دارد (وَ أَصْلَح)، و الاّ عفو نه تنها اثر تربیتی ندارد که آنها را جسورتر و جریتر میکند. به عبارت دیگر، عفو و مجازات هر کدام جای ویژهای دارد، عفو در جایی است که انسان قدرت بر انتقام دارد و اگر میبخشد از موضع ضعف نیست; این عفو سازنده است، هم برای مظلوم، چرا که به او تسلط بر نفس و صفای دل و اجر الهی میبخشد و هم برای ظالم; زیرا او را به اصلاح خویش وا میدارد، و کیفر و انتقام و مقابله به مثل در جایی است که ظالم هنوز از مرکب شیطان پیاده نشده و مظلوم پایههای قدرت خود را محکم نکرده و عفو از موضع ضعف است.(ر.ک: تفسیر نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج 20، ص 464ـ466، دارالکتب الاسلامیة.) آیة 133 و 134 سورة آل عمران فضیلت بخشودن و عفو کردن را یادآور کرده، به عاقبت نیک آنها توجه داده است: "...وَالْکَـَظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ; و بر یکدیگر سبقت جویید برای رسیدن به آمرزش پروردگار خود و بهشتی که وسعت آن آسمانها و زمین است و برای پرهیزگاران آماده شده است. همانها که در وسعت و پریشانی انفاق میکنند و خشم خود را فرو میبرند و از خطای مردم میگذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد." در تفسیر نورالثقلین، در حدیث معروفی آمده است: یکی از کنیزان امام زینالعابدین، هنگامی که آب روی دست امام میریخت، ظرف آب از دستش افتاد و بدن امام را مجروح ساخت، اماماز روی خشم سربلند کرد، کنیز بلافاصله گفت: خداوند در قرآن میفرماید: "وَالْکَـَظِمِینَ الْغَیْظ" امام فرمود: خشم خود را فرو بردم، عرض کرد: "وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاس" فرمود: از تو گذشتم، خدا از تو بگذرد. او مجدداً گفت: "وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین" امام فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم. در پایان یادآور میشویم که مطالب ذکر شده در حوزة اخلاق است و در حوزه فقه و احکام قضاوت، "عفو" خود احکامی دارد که آنها را باید در منابع فقهی دنبال کرد.