چگونه می‌توان قساوت قلب را از بین برده‌، آن را صاف کرد و نیت را خالص نمود؟

این پرسش در دو بخش مطرح می‌شود: 1. عوامل اخلاص 2. عوامل قساوت قلب‌از احادیث رسیده از امامان معصوم‌: استناد می‌شود که انسان از راه‌های مختلفی می‌تواند نیّت خود را خالص کند که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود: الف ـ عبادت و بندگی خدا: هر چه راز و نیاز انسان به درگاه الهی بیش‌تر باشد، اخلاص او بیش‌تر خواهد بود; به خصوص عبادت درجایی که کسی غیر خدا نیست‌. علی‌فرمود: "ثمره و فایده عبادت‌، اخلاص است‌."(میزان الحکمه‌، محمد محمدی ری شهری‌، ج 3، ص 65، به نقل از غررالحکم‌.) ب ـ کم کردن آرزو، هر چه آرزوهای مادّی انسان کمتر باشد، اخلاص او بیش‌تر خواهد بود. آرزوی طولانی سبب می‌شود که انسان از یاد خدا و آخرت غافل بماند; در نتیجه نمی‌تواند در اعمال خود نیّت را خالص کند. علی‌در این‌باره فرموده‌اند: "آرزو را کم کن تا بتوانی عمل خالص انجام دهی‌."(همان‌.) ج ـ ترک هوای نفس‌: کسانی که پیرو هوای نفس باشند، نمی‌توانند عمل و نیت خود راخالص کنند، کسی که با هوای نفس خود مبارزه کند، می‌تواند به مقام اخلاص برسد. هم چنین علی‌فرموده‌اند: چگونه فردی قدرت دارد که عمل خود را خالص کند، در حالی که مقلوب و مقهور هوای نفس خویشتن است‌."(همان‌.) 'û ـ توکل به خدا و بی توجهّی به آن چه در اختیار مردم است‌: اگر انسان در همة کارها، به ذات لا یزال الهی تکیه کند و از مردم چشم داشت کمک نداشته باشد، می‌تواند نیّت را برای خدا خالص کند. در این‌باره نیز علی‌فرموده‌اند: "اولین شرط رسیدن به اخلاص‌، ناامیدی از آن‌چه در نزد مردم است می‌باشد."(همان‌.) باید توجه داشت که اخلاص‌، بالاترین درجه‌ای است که فرد می‌تواند به آن نائل گردد، زیرا خلوص نیّت‌، انسان را به درجه مخلَصان می‌رساند و کسی که به این مقام برسد، شیطان هرگز نمی‌تواند او را وسوسه کند; چنان چه خود شیطان به این حقیقت اعتراف کرد: "قَال‌َ فَبِعِزَّتِکَ لاَ ?ُغْوِیَنَّهُم‌ْ أَجْمَعِین # إِلآ عِبَادَکَ مِنْهُم‌ُ الْمُخْلَصِین‌َ ;(ص‌،82ـ83) شیطان گفت‌: پس به عزت تو سوگند که همگی را جدّاً از راه به در می‌برم‌، مگر بندگان پاکدل تو." 2. عوامل قساوت قلب و درمان آن‌: از جمله بیماری‌های روحی که عامل امراض دیگری می‌شود، قساوت قلب است‌. قلب قسی‌، یعنی قلبی که راه هدایت بر او بسته شده‌، سخن حق در او اثر نمی‌کند; قرآن در این‌باره می‌فرماید: "فَوَیْل‌ٌ لِّلْقَـَسِیَة‌ِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکْرِ اللَّه‌;(زمر،22) وای بر آن‌ها که قلب‌هایی سخت در برابر ذکر خدا دارند." یکی از عوامل قساوت قلب‌، انجام گناه است‌; هر چه انسان بیش‌تر مرتکب گناه شود، قلب‌، قسی‌تر می‌گردد، زیرا با انجام هر گناه‌، انسان از خدا دورتر می‌شود و زمینة هدایت خود را بیش‌تر از دست می‌دهد. علی‌در این‌باره فرموده‌اند: "اشک‌ها خشک نمی‌شوند، مگر به خاطر سختی دل‌ها و دل‌ها سخت و قسی نمی‌شوند، مگر در اثر گناه‌."(میزان الحکمه‌، محمد محمدی ری شهری‌، ج 8، ص 239، نشر دارالاعلام الاسلامی‌.) یکی دیگر از عوامل قساوت قلب‌، بی توجهی به دستورهای الهی و ترک اوامر و عبادت او است‌; کسی که در انجام عبادت‌، کوتاهی می‌کند و بیش‌تر سرگرم کارهای دنیاست‌، قلب او قسی می‌شود. رسول خدا6 فرمود: "ترک عبادت‌، باعث قساوت قلب است و ترک ذکرالهی‌، باعث مرگ نفس می‌شود."(همان‌.) دل انسان با غفلت از یاد خدا می‌میرد، گرچه حیات مادی دارد، راه می‌رود، سخن می‌گوید، ولی حیات معنوی ندارد، چون دل او از یاد خدا غافل شده است‌; در نتیجه از سنگ هم سخت‌تر می‌شود، زیرا پاره‌ای از سنگ‌ها با آن همه سختی‌، می‌شکافند و از درون آن‌ها چشمه‌ها جاری می‌گردد، ولی دل‌های عدّه‌ای از مردم از سنگ هم سخت‌تر است‌. قرآن دربارة گروهی از بنی اسرائیل می‌فرماید: "ثُم‌َّ قَسَت‌ْ قُلُوبُکُم مِّن بَعْدِ ذَ َلِکَ فَهِی‌َ کَالْحِجَارَة‌ِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَة‌ً وَ إِن‌َّ مِن‌َ الْحِجَارَة‌ِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْه‌ُ الاْ ?َنْهَـَرُ وَ إِن‌َّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّق‌ُ فَیَخْرُج‌ُ مِنْه‌ُ الْمَآءُ وَ إِن‌َّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِن‌ْ خَشْیَة‌ِ اللَّه‌;(بقره‌،74) سپس دل‌های شما سخت شد، چون سنگ یا سخت‌تر، چرا که پاره‌ای از سنگها می‌شکافد و از آن‌، نهرها جاری می‌شود و پاره‌ای از آن‌ها شکاف بر می‌دارد و آب از آن تراوش می‌کند و پاره‌ای از خوف خدا به زیر می‌افتد." بنابراین‌، برای این که انسان قساوت رااز قلب بزداید، باید به چند کار بپردازد: 1. باید تقوا را در همه حال رعایت کند و هرگز مرتکب گناه نشود. 2. به عبادت و راز و نیاز با خدا، عنایت فراوانی داشته باشد. 3. در همه حال‌، خدا را حاضر و ناظر خویشتن بداند و از یاد خدا غافل نشود و نسبت به مادیّات و امور دنیا حریص نباشد; 4. برای تکامل روح به انجام کارهای نیک و خدمت به خلق بپردازد.