چه فرقی بین ترتیل و تجوید در علم قرائت وجود دارد ؟

پرسشگر محترم‌، از این که پاسخ پرسش پیشین را مورد نقد قرار داده‌، آنچه به نظرتان رسیده است‌، مرقوم داشته‌اید، ارج می‌نهیم‌. برای روشن شدن پاسخ پیشین و آن چه در این پرسش مطرح فرموده‌اید، چند نکته را متذکر می‌شویم‌: 1. ترتیل و تجوید مربوط به تلاوت و قرائت قرآن است نه کتابت‌. دانستن درست نویسی کلمات‌، غیر از تلفظ کردن آن‌ها است‌. 2. در ترتیل‌، ادای صحیح حروف هم لحاظ شده است‌، که نتیجة رعایت قواعد تجویدی است‌. برای روشن شدن معنای تجوید و ترتیل‌، معنای این دو واژه بیان می‌شود: تجوید: فن‌ّ صحیح خواندن قرآن را تجوید گویند. "تجوید" مصدر باب تفعیل و در لغت به معنای نیکی و به خوبی انجام دادن کاری است و در اصطلاح عبارت است از: "صحیح خواندن قرآن و خوب ادا کردن حروف و شناختن وقف هاست‌". "تجوید" زاییده "علم قرائت‌" است که برای تسهیل تلاوت‌، قواعدی از قرائات هفتگانه یا دهگانه را استنباط کرده و به نشر و تدوین آن پرداخته‌اند. سابقه و قدمت تجوید به زمان رسول اکرم‌و حضرت علی‌باز می‌گردد و آن بزرگواران هر یک در اهمیت و اهتمام صحیح خوانی قرآن‌، و به ویژه حضرت علی‌، که از تجوید اسم آورده‌اند، سخنانی فرموده‌اند. مباحث تجوید عبارت است از: مخارج حروف و صفات حروف‌، احکام تنوین و نون ساکن شامل مباحثی از قبیل ادغام‌، اخفأ، اظهار، ابدال و... است‌.( ر.ک‌: دانشنامه قرآن‌، بهأالدین خرمشاهی‌، واژه تجوید / حلیة القرآن 2، سید محسن موسوی بلده‌، ص 26، سازمان تبلیغات اسلامی‌. ) ترتیل‌"ترتیل‌" از ریشه "رَتَل‌َ" به معنای "جمع کردن و هماهنگی و نظام‌بخشی بر طریق مستقیم‌" می‌باشد. در قرآن واژة "ترتیل‌" در برخی آیات به خداوند منسوب است‌; "وَ رَتَّلْنَـَه‌ُ تَرْتِیلاً;(فرقان‌،32) و در برخی دیگر، خداوند دستور برخورد ترتیلی با قرآن را به پیامبر عظیم‌الشأن و مسلمانان صادر کرده است‌; "وَ رَتِّل‌ِ الْقُرْءَان‌َ تَرْتِیلاً;(مزمل‌،4) و قرآن را با دقت و تامّل بخوان‌." در مواردی که "ترتیل‌" به خداوند نسبت داده شده باشد "ترتیل قرآن‌" به معنای "نظم و چینش خاص آیات‌، هماهنگ با تامین نیازهای فکری ـ روحی بشر، با اهداف درمان فکر و روح و ثبات بخشی به قلب مؤمنین و هدایت و ارشاد آنان به قله‌های کمال بشری‌" خواهد بود. چنان که آیه 32 فرقان این معنا را به روشنی بازگو می‌کند: "این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن محکم داریم‌، و ]از این رو[ آن را به تدریج بر تو خواندیم‌". علامه طباطبایی در ذیل آیه در معنی "رتلناه ترتیلا" می‌فرماید: "برخی از آیات رادر پی بعضی دیگر آوردیم به گونه‌ای که روابط از میان نرود و آثار آن‌ها منقطع نگردد تا در نتیجه آن غرض و هدف تعلیم تباه نشود، بلکه قرآن دارای سور و آیاتی است که برخی از آن‌ها در پی بعضی دیگر نازل شده و مرتب و منظم گشته است‌".( المیزان‌، علامه طباطبایی‌، ج 15، ص 211، موسسة الاعلمی للمطبوعات‌. ) از مطالب بالا معلوم می‌شود که در ترتیل منسوب به خداوند، هم نظم و ارتباط لفظی آیات مطرح است و هم نظم و ارتباط معنوی آیات‌. در آیاتی که دستور برخورد ترتیلی به قاری صادر شده است نیز، باید هر دو نظم (لفظی و معنوی‌) لحاظ گردد منظور از ترتیل لفظی این است که "قاری‌، قرآن را درست‌، شمرده و شیوا بخواند" از تفسیر آیه "وَ رَتِّل‌ِ الْقُرْءَان‌َ تَرْتِیلاً;(مزمل‌،4) و برخی از روایاتی که در ضمن آن آمده است این معنا از "ترتیل‌" روشن می‌شود. در مجمع البیان آمده است به گفته ابن عباس‌، مراد از ترتیل‌، تبیین و آشکار و آرام خواندن است و از حضرت علی‌نقل شده است‌: "مراد، آشکار خواندن قرآن است و پرهیز از خواندن آن همانند شعر و از پراکنده خواندن مفرط ـ مانند پراکندن ریگ ـ هم باید پرهیز کرد و نباید همت قاری‌، متوجه به پایان رساندن سوره باشد.( مجمع البیان‌، علامه طبرسی‌، ج 10، ص 162، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات‌. ) علاوه بر ترتیل لفظی قاری موظف است ترتیل معنوی هم داشته باشد; یعنی در هنگام ترتیل لفظی (درست و شیوا خواندن‌) حضور قلب و کمال معرفت را نیز رعایت کند. حضرت علی‌از پیامبر اکرم نقل می‌کنند که فرمود: ترتیل این است که‌.... در برابر شگفتی‌های آیات بایستید و با آن دل‌ها را به حرکت درآورید در حالی که فکر و خیال احدی از شما رسیدن به انتهای سوره نمی‌باشد".( بحارالانوار، ج 92، ص 215. ) به طور خلاصه شیوه ترتیل برای قاری قرآن و مراحل آن عبارت است از: الف‌) ترتیل در لفظ: 1. رعایت مخارج حروف‌2. آهنگ کلمات و موسیقی آن‌3. تقطیع آیات‌4. پرهیز از شتاب در قرائت‌5. تداوم و پیوستگی در قرائت‌ب‌) ترتیل در معنا: 1. توجه به معانی و نظم و چینش آیات و طرح سؤال‌2. تانّی در آیات‌3. تدبر در آیات‌4. خود را مخاطب قرآن دیدن‌5. محزون کردن خویش‌6. کاوش در آیات برای درمان خویش‌.( ر.ک‌: پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن‌، ولی الله نقی پورفر، ص 378ـ396، انتشارات اسوه‌. )