منظور از محکم و مفصّل بودن قرآن چیست‌؟

واژه محکم در اصل‌، از احکام به معنای "ممنوع ساختن‌" گرفته شده است و به همین دلیل به موضوعات پایدار و استوار محکم می‌گویند، و نیز به سخنان روشن و قاطع که هر گونه احتمال خلافی را از خود دور می‌سازند، "محکم‌" گفته می‌شود. منظور از آیات محکمات‌، آیاتی می‌باشند که مفهوم و معنای آن به اندازه‌ای روشن است که جای بحث و گفت‌وگو در آن نیست‌; برای مثال آیة "قل هو اللّه احد; بگو خدا یکتاست‌." یا آیه "اللّه خالق کل شی‌ء" و هزاران آیه دیگر مانند این‌ها، همه از محکمات می‌باشند. محکم در برابر متشابه است‌. "متشابه‌" به معنای چیزی است که قسمت‌های مختلف آن شبیه یک دیگر باشد. به جمله‌ها و کلماتی که معنای آن پیچیده است و گاهی احتمال‌های مختلف درباره آن داده می‌شود، "متشابه‌" می‌گویند، مانند آیات‌: "یَدُ اللَّه‌ِ فَوْق‌َ أَیْدِیهِم‌;(فتح‌،10) دست خدا بالای دست‌های آن‌ها است‌." که منظور قدرت خداوند می‌باشد.(تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 3، ص 431، نشر دارالکتب الاسلامیة‌.) یا آیه "إِلَی‌َ رَبِّهَا نَاظِرَة‌ٌ ;(قیامت‌،23) دربارة این گونه آیات‌، احتمالات متعددی می‌رود; از این رو، به آن متشابه گویند، گرچه با توجّه به آیات محکم‌، تفسیر و معنای آن‌ها روشن است‌. قرآن با صراحت می‌فرماید: برخی از آیات محکم است و برخی متشابه‌.(آل‌عمران‌،7) خدای متعال در یک مورد به تمام آیات قرآن "محکم‌" اطلاق فرموده است‌: "کِتَـَب‌ٌ أُحْکِمَت‌ْ ءَایَـَتُه‌ُو ثُم‌َّ فُصِّلَت‌ْ مِن لَّدُن‌ْ حَکِیم‌ٍ خَبِیرٍ ;(هود،1) قرآن کتابی است که تمام آیاتش متقن و محکم است و سپس از طرف خدای حکیم تفصیل و جدا شد." فصل به معنای بریدن‌، فاصله انداختن‌، جدا کردن دو چیز از هم دیگر، هب گونه‌ای که میان آن دو فاصله باشد.(قاموس قرآن‌، سید علی اکبر قرشی‌، ج 5، ص 180، نشردارالکتب‌.) چگونه آیات قرآن هم محکم و هم مفصّل است‌؟ مفسّران در این مورد نظرات مختلفی دارند; زیبنده است در این جا نظر مفسّر بزرگ علاّمه طباطبایی‌1 بیان شود: "مراد از این که آیات محکم هستند و آن گاه به صورت تفصیل در می‌آیند این است که آیات کریم قرآن‌، با اختلاف مضامین و مقاصد و اغراض پراکنده که دارد، همگی به یک معنای واحد و بسیط و یک غرض اصلی ومنفرد که هیچ گونه اختلاف در آن راه ندارد برمی‌گردد، به طوری که هیچ آیه‌ای نیست که مقصدی را تعقیب کند و دنبال هدفی باشد، مگر آن که غرض اصلی آن روحی است که در کالبد آن جاری بوده این کتاب کریم‌، با آیات مختلف و اجزای متفرقی که دارد، جز یک غرض واحد ویگانه ندارد; این غرض واحد را وقتی به تفصیل در می‌آورند، در یک مورد به صورت اصل دینی در می‌آید و در مورد دیگر مسئله اخلاقی‌، و در مورد سوم حکم شرعی‌، هر چه از اصول تنزّل کرده به فروع برسیم و از فروع به فروع دیگر، هیچ گاه از معنای واحد خارج نمی‌شود و از غرضی که دارد تجاوز نمی‌کند."(تفسیر المیزان‌، علامه طباطبایی‌، ج 10، ص 217، ترجمة محمد جواد حجتی کرمانی‌، نشر بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی‌.) بعضی مفسران در این‌باره می‌گویند: تشابه در قرآن به دو معنا به کار رفته است‌: 1. همانند و یک سان بودن‌: چنان چه خداوند در قرآن می‌فرماید: "اللَّه‌ُ نَزَّل‌َ أَحْسَن‌َ الْحَدِیث‌ِ کِتَـَبًا مُّتَشَـَبِهًا;(زمر،23) خداوند بهترین گفتار را فرو فرستاده و آن نوشته‌ای است سرتا پا یکسان ویک نواخت‌." و این خود دلیل بر آن است که از نزد خداوند فرو فرستاده شده و سخن بشری نیست‌، زیرا اگر گفتاری همانند گفتار آدمیان بود، هر آینه در آن اختلاف و دگرگونی به چشم می‌خورد. 2. شبهه‌انگیز بودن‌: اگر گفتار یا کرداری بر اثر احتمال‌هایی‌، شبهه برانگیز باشد و مقصود پنهان گردد، مانند این که در سوره بقره آمده است‌: "إِن‌َّ الْبَقَرَ تَشَـَبَه‌َ عَلَیْنَا" گاوی که دستور ذبح آن صادر گشته اکنون برای ما بنی اسرائیل مایة شبهه گردیده و روشن نیست که مقصود کشتن یک گاو معمولی است‌، یا آن که در پس این دستور، رازی نهفته که ما از آن آگاهی نداریم‌.(علوم قرآنی‌، محمد هادی معرفت‌، ص 272، نشرمؤسسه فرهنگی تمهید.) محکم در برابر متشابه‌، به معنای استوار و خلل‌ناپذیر، از ریشه "حکَم‌َ" به معنای "منع‌" گرفته شده است و معنای بازداشتن و جلوگیری از هر گونه اخلال‌گری و تباهی را می‌رساند.(همان‌.) قرآن کتابی است محکم که یک روح دارد و آن روح توحید است و تمام داستان‌ها و مواعظ و احکام و آیات ان تفصیل همان روح توحید است‌. در پایان یادآوری این نکته لازم است که مفصّل در اصطلاح به سوره‌های کوچک قرآن نیز اطلاق می‌شود. شیخ طبرسی در این‌باره فرموده‌اند: سوره‌های مفصّل‌، تمام سوره‌های دارای ]حم‌[ و نیز سوره‌های کوتاه قرآن است و به این جهت مفصل خوانده شده که به دلیل کوتاهی سوره‌ها، "بسم اللّه الرحمن الرحیم‌" میان آن‌ها زیاد فاصله انداخته است‌.(تفسیرمجمع البیان‌، طبرسی‌، ج 1، ص 14، نشر؟)