منظور از آیة "یُزَکّیهِم ویُعَلِّمُهُم‌ُ الکِتـَب‌َ والحِکمَة‌" چیست‌؟ نظر قرآن پیرامون تعلیم و تربیت چیست‌؟

در چهار آیه از قرآن مجید، مسئله تعلیم و تزکیه ذکر شده و آن دو را هدف انبیا شمرده است‌. در سه مورد، تزکیه بر تعلیم مقدّم شده است‌; (بقره‌، 151; آل‌عمران‌، 164; جمعه‌، 2) و تنها در آیه 129 سورة بقره‌، تعلیم بر تزکیه مقدّم شده است‌. آن‌جا که تعلیم مقدّم شده‌، اشاره به وضع طبیعی است‌; یعنی تا تعلیمی نباشد، تزکیه‌ای صورت نمی‌گیرد و در سه موردی که تزکیه مقدّم شده‌، گویا به مسئله هدف بودن آن اشاره دارد; چون هدف اصلی‌، تزکیه است و دیگر صفات مقدّمه آن است‌.(تفسیر نمونه‌، آیت‌الله مکارم و دیگران‌، ج 1، ص 457 و 458، دارالکتب الاسلامیة‌.) پس تزکیه‌، از نظر مقامی و رتبی‌، مقدّم بر تعلیم است‌; هر چند از نظر زمانی‌، متأخر از آن است‌; یعنی تعلیم مقدم بر تزکیه است‌. لازم است ذکر شود که در برخی موارد از نظر زمانی هم تزکیه بر تعلیم تقدم دارد. اگر ظرف وجودی انسان از آلودگی‌ها و رذالت‌ها پاک نشود، تعلیم و آموزش به او هم‌چون پرکردن ظرفی آلوده و پرمیکروب از شیر است‌; هم‌چنان که ظرف آلوده شیر سالم و پاک را فاسد و غیرقابل استفاده می‌کند، علم هم در وجود انسان تزکیه نشده به مفسد شدن او می‌انجامد.(ر.ک‌: مسؤولیت و سازندگی‌، آیت الله حاج شیخ علی صفایی حایری‌، انتشارات هجرت‌، قم‌، 1379.) از طرفی علاّمه طباطبایی‌; در تفسیر المیزان می‌فرمایند: آن‌جا که تزکیه مقدّم شده‌، در مقام بیان این مطلب است که چگونه رسول خدا9 مؤمنان امّت را تربیت کند. و در مقام تربیت‌، تزکیه بر تعلیم مقدّم است‌; امّا در دعای حضرت ابراهیم‌غ (بقره‌، 129) مقام‌، مقام تربیت نبود; تنها دعا و درخواست بود و از خدا می‌خواست که "تزکیه‌" و "تعلیم کتاب و حکمت‌" را به نسلش عطا کند و چون تزکیه از ناحیه عمل و اخلاق حاصل می‌شود، اول باید به اعمال صالح عالم شد و به آن‌ها عمل کرد تا به تدریج تزکیه به دست آید.(ر.ک‌: المیزان‌، علامه طباطبایی‌، مترجم‌: موسوی همدانی‌، ج 19، ص 535، بنیاد علمی و فکری علاّمه طباطبایی‌; / تفسیر نور، محسن قرائتی‌، ج 1، ص 263، مؤسسه در راه حق‌.) امّا دربارة نظر قرآن در تعلیم و تربیت‌، به چند نکته اشاره می‌شود. 1. مسئلة تعلیم و تربیت در اسلام‌، از جایگاه والایی برخوردار است‌، به گونه‌ای که از اساسی‌ترین رسالت‌های انبیای الهی محسوب شده‌، بلکه نهایت رسالت آنان می‌باشد; به همین جهت خداوند این مسئله را از اهداف بعثت شمرده است‌: "اِذ بَعَث‌َ فیهِم رَسولاً مِن اَنفُسِهِم یَتلوا عَلَیهِم ءایـَتِه‌ِ ویُزَکّیهِم ویُعَلِّمُهُم‌ُ الکِتـَب‌َ والحِکمَة‌َ;(آل‌عمران‌،164)، هنگامی که در میان آن‌ها، پیامبری از خودشان برانگیخت‌، که آیات او را بر آن‌ها بخواند، و آن‌ها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد." 2. در اسلام‌، تربیت بر تعلیم مقدّم است‌; چنان چه در آیات الهی‌، هر جا خود خداوند سخن از تعلیم و تربیت به میان آورده‌، تربیت را مقدّم بر تعلیم ذکر فرموده است‌.(جمعه / 2; بقره / 151.) 3. تعلیم و تربیت در اسلام باید بر اساس تعالیم آسمانی و بر پایة وحی باشد. در قرآن نیز هر جا سخن از این مسئله است‌، سخن از "انبیا" و قرآن و کتاب آسمانی است که آیات اشاره شده در بالا، گویای این مطلب می‌باشد. 4. در قرآن‌، تعلیم کتاب را تنها کافی ندانسته و در کنار آن تعلیم حکمت را نیز مطرح نموده است که بنا به آن چه در برخی تفاسیر آمده منظور از حکمت‌، تعلیم "سنّت‌" انبیا و رسول خدا6 می‌باشد(تفسیر نمونه‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 1، ص 513، نشر دارالکتب الاسلامیة‌.); به این خاطر ما موظفیم ـ چنان که در تعلیم قرآن می‌کوشیم ـ در تعلیم روایات و سیرة رسول خدا و امامان معصوم‌: کوشش کنیم‌. 5. در عالم تعلیم و تربیت‌، نقطة شروع از خود معلّم است‌، چنان که انبیای الهی‌، ابتدا به تعلیم و تربیت خود همّت گماشته‌، سپس به رهبری مردم اقدام نموده‌اند "یـَاَیُّهَا الَّذین‌َ ءامَنوا قوا اَنفُسَکُم واَهلیکُم نارًا;(تحریم‌،6)، ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خود و خانوادة خویش را از آتشی که‌... نگه دارید." 6. تربیت معلم‌، حتّی المقدور، باید با عمل صورت بگیرد، زیرا خداوند کسانی را که سخنی می‌گویند و خود به آن عمل نمی‌کنند، توبیخ فرموده است‌.(صف / 2.) علی‌در این باره می‌فرماید: شما به بزرگان احترام بگذارید، تا کودکان به شما احترام بگذارند.(آئین تربیت‌، ابراهیم امینی‌، ص 23، نشر انتشارات اسلامی‌.)