راه و رسم تحقیق از دیدگاه قرآن چیست؟

ذکر این نکته روشن است که، منظور از روش در تحقیق، ارائه مهارتها و تجربههایی است که دستیابی به هدف را آسانتر و عملیتر میسازد و با صرف وقت کمتر، نتایج بیشتری به دست میآید. آشنایی با مطالبی مانند فیشبرداری و... و نیز مطالبی که اختصاص به هر یک از علوم دارد مانند روش تحقیق در ریاضی یا جامعهشناسی یا... لزوم مراجعه به منابع مربوط را میطلبد. روشن است که این شیوههای مرسوم در قرآن به صورت تفصیل نیامده است ولکن آنچه که میتوان در این رابطه از آیات قرآن استفاده کرد این است که: الف ـ قرآن روش و مراحلی را برای دستیابی به هدف ترسیم میکند بدین شکل که: ابتدا انسانها را برای شناخت جهان و نظر در کل نظام هستی دعوت میکند. مانند: "قُلِ انظُرُواْ مَاذَا فِی السَّمَـَوَ َتِ وَ الاْ ئَرْض;(یونس،100) ای پیامبر بگو تا بر آنچه که در آسمانها و زمین است نظر بنمایند". سپس عالم آفرینش را به دو نظام درونی و بیرونی تقسیم میکند; مثل: "وَ فِی الاْ ئَرْضِ ءَایَـَتٌ لِّلْمُوقِنِینَ ;(ذاریات،20) در زمین آیتهایی است برای آنها که اهل یقین هستند". و نیز: "وَ فِیَّ أَنفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ ;(ذاریات،21) در نفسهایشما نیز آیاتی الهی است چرا بصیرت نمینمایید". و آنگاه جهان طبیعت را که همان نظام بیرونی آفرینش است مبدأ اندیشه دربارة سنن و قواعد ثابت آن معرفی میکند از آن جمله آیة: "قُلْ سِیرُواْ فِی الاْ ئَرْضِ فَانظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَـَقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ ;(نمل،69) در زمین سیر کنید و به عاقبت مجرمین نظر کنید." نتیجه این که، از منظر قرآن روش کلی برای دستیابی به شناخت بهتر، مطالعه کل نظام هستی و کاوش در هر یک از نظام بیرونی و درونی آن و در نهایت اندیشه دربارة قواعد تغییرناپذیر جهان هستی است. ب ـ با ملاحظة آیات قرآن سپس میتوان منابع لازم برای تحقیق که مطاله، مشاهده، مصاحبه، اندیشه و منابع شنیداری و تصویری است را استفاده و استخراج کرد. ج ـ قرآن کریم در مواردی چند به برخی از ابزارهای تحقیق و شناخت نیز اشاره نموده از آن جمله است، آیة 36 سورة اسرأ: "وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِی عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَغکَ کَانَ عَنْهُ مَسْ ئ‹ُولاً ; از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن; چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند" از این آیه استفاده میشود که سمع و بصر دو نمونه از ابزارهای شناخت است چنان که فؤاد نیز که همان جان و حقیقت انسان است و مرکز تصدیق و تشخیص حق و باطل است، از آن ابزار محسوب میشود. و نیز آیة 78 سورة نحل: "وَاللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَـَتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْ ئ‹ًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الاْ ئَبْصَـَرَ وَ الاْ ئَفْ ئ‹ِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ; و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمیدانستید; و برای شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را به جا آورید". د ـ قرآن، به این مسأله نیز اشاره دارد که در تحقیق از صواب و ناصواب، میبایستی از تکیه بر ظن و گمان دوری نمود. و لذا برای رسیدن به حق تاکید دارد، که نباید از ظن پیروی شود، آیة 28 سورة نجم میفرماید: "وَ مَا لَهُم بِهِی مِنْ عِلْمٍ إِن یَتَّبِعُونَ إِلآ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لاَ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْ ئ‹ًا ; و در واقع، گمان در ]وصول به[ حقیقت هیچ سودی نمیرساند".