در قرآن کریم چند نوع ولایت ذکر شده است‌؟ و چه کسانی بر انسان ولایت دارند؟

ریشة لغوی ولایت عبارت است از: دو چیز یا بیشتر از یک جنس که پی در پی به وجود آیند، بی‌آن که چیزی از غیر آن جنس میان آن‌ها حایل شود. این لفظ و مشتقات آن در قرب و نزدیکی به کار می‌رود. نزدیکی یا از جهت مکان است یا فامیلی یا دوستی یا نصرت و یا اعتقاد.( ر.ک‌: راغب اصفهانی‌، مفردات الفاظ القرآن‌، مکتبة المرتضویه‌، ص 570. ) ولایت در معانی نصرت‌، محبت‌، قبول اولویت کسی در تدبیر امری‌، سلطه‌، سلطنت و... به کار رفته است‌. در قرآن کریم ولایت در معانی گوناگونی به کار رفته و مصادیق متعددی برای کسانی که ولایت دارند ذکر شده است‌. در یک تفسیم بندی کلی‌، ولایت در قرآن را به دو قسم می‌توان تقسیم نمود: 1. ولایت حق‌، صحیح یا ایجابی ; یعنی ولایتی که قرآن آن را به رسمیت شناخته است و از مسلمانان خواسته آن را بپذیرند تا از برکات دنیوی و اخروی آن بهره‌مند شوند. 2. ولایت باطل یا سلبی‌; یعنی ولایتی که قرآن آن را به رسمیت نشناخته است و از مسلمانان خواسته تا آن را نپذیرند. این ولایت در مورد کسانی است که ولایت خدا را نپذیرند. قسم اول از ولایت انواعی دارد: 1. ولایت خداوند; ولایت خداوند چند قسم است‌: الف ـ ولایت تکوینی و حقیقی‌; یعنی خداوند در همه اشیأ تصرف می‌کند و تدبیر امر خلق به دست اوست‌. "اَم‌ِ اتَّخَذوا مِن دونِه‌ِ اَولِیأَ فَاللّه‌ُ هُوَ الوَلی‌ُّ وهُوَ یُحی‌ِ المَوتی‌َ وهُوَ عَلی‌َ کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدیر; (شوری‌،9)آیا به جای او اولیایی برای خود گرفته‌اید؟ خداست که ولی‌ّ راستین است و اوست که مردگان را زنده می‌کند و هموست که بر هر چیزی تواناست‌." "اَنت‌َ ولیّی فِی الدُّنیا والأَخِرَة ...; (یوسف‌، 101)... تنها تو در دنیا و آخرت ولی‌ّ من هستی‌..." ولایت به معنای نصرت مؤمنان‌، زیر مجموعه ولایت تکوینی است‌. "ذَلِکَ بِاَن‌َّ اللّه‌َ مَولَی الَّذین‌َ ءامَنوا واَن‌َّ الکـَفِرین‌َ لا مَولی‌َ لَهُم‌;(محمد،11) چرا که خدا سرپرست و یاری‌کنندة کسانی است که ایمان آورده‌اند، ولی کافران را سرپرست و یاری کننده نیست‌." ب ـ ولایت تشریعی و اعتباری‌; یعنی تشریع احکام و هدایت و ارشاد مردم‌. "اللّه‌ُ ولِی‌ُّ الَّذین‌َ ءامَنوا یُخرِجُهُم مِن‌َ الظُّـلُمـَت‌ِ اِلَی النُّورِ ...; (بقره‌،257) خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده‌اند. آنان را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی به در می‌برد... " " ... واللّه‌ُ وَلِی‌ُّ المُؤمِنین‌; (ال عمران‌،68) ; " ... واللّه‌ُ ولِی‌ُّ المُتَّقین‌; (جاثیه‌،19) 2. ولایت فرشتگان‌; فرشتگان به اذن الهی تدبیر برخی از امور عالم را برعهده دارند. " و النّـَزِعـَت‌ِ غَرقـا* والنّـَشِطـَت‌ِ نَشطـا * والسّـَبِحـَت‌ِ سَبحـا * فَالسّـَبِقـَت‌ِ سَبقـا * فَالمُدَبِّرَت‌ِ اَمرا; (نازعات‌ـ5) سوگند به فرشتگانی که ]از کافران‌[ به سختی جان ستانند، و به فرشتگانی که جان ]مؤمنان‌[ را به آرامی گیرند، و به فرشتگانی که ]در دریای بی‌مانند[ شناکنان شناورند، پس در پیشی گرفتن ]در فرمان خدا[ سبقت گیرنده‌اند، و کار ]بندگان‌[ را تدبیر می‌کنند." و نیز مؤمنان را یاری می‌کنند. "...اَنّی مُمِدُّکُم بِاَلف‌ٍ مِن‌َ المَلَغ‌کَة‌ِ مُردِفین‌;(انفال‌،9) من شما را با هزار فرشتة پیاپی‌، یاری خواهم کرد." 3. ولایت بشری‌; این نوع ولایت‌، اقسامی دارد: الف ـ ولایت رسول‌، پیامبران و معصومین‌اینان دوگونه ولایت دارند. ولایت تکوینی و ولایت تشریعی‌. ولایت تکوینی آنان به این معناست که می‌توانند به اذن الهی در جهان آفرینش و تکوین تصرف کنند و بر خلاف عادت و جریان طبیعی‌، حوادثی را به وجود آورند، مانند: شفای بیماری غیر قابل علاج‌، زنده‌کردن مردگان و... آیه‌های فراوانی به این نوع ولایت دلالت دارند. مانند: آل عمران ،48 و 49; ص ،36 ; نمل ،40، مائده ،110 و... ولایت تشریعی آنان به این معنا است که حاکمیت و سرپرستی قانون الهی را بر عهده دارند، مردم را به دین دعوت می‌کنند، بین آنان حکومت و قضاوت می‌کنند. "اَلنَّبِی‌ُّ اَولی‌َ بِالمُؤمِنین‌َ مِن اَنفُسِهِم‌...;"(احزاب‌،6)"اِنَّما وَلِیُّکُم‌ُ اللّه‌ُ ورَسولُه‌ُ والَّذین‌َ ءامَنوا... ;" (مائده‌،55); "و ما کان‌َ لِمُؤمِن‌ٍ ولا مُؤمِنَة‌ٍ اِذا قَضَی اللّه‌ُ ورَسولُه‌ُ اَمرًا اَن یَکون‌َ لَهُم‌ُ الخِیَرَة‌ُ مِن اَمرِهِم‌...;"(احزاب‌،36); "یـَاَیُّهَا الَّذین‌َ ءامَنوا اَطیعُوا اللّه‌َ واَطیعُوا الرَّسول‌َ واُولِی الاَمرِ مِنکُم‌..."(نسأ،59) ب ـ ولایت افرادی خاص در محدودة خاص‌: مانند ولایت اولیای دم (وارثان مقتول‌)، اولیای صغار، اولیای ارث "... ومَن قُتِل‌َ مَظلومـًا فَقَد جَعَلنا لِوَلیِّه‌ِ سُلطـَنـًا...;"(اسرأ،33)... و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرت داده‌ایم‌..." و بقره‌، 282 و 237; نسأ، 33. ج ـ ولایت عموم مردان و زنان مؤمن بر یکدیگر; "والمُؤمِنون‌َ والمُؤمِنـَت‌ُ بَعضُهُم اَولِیأُ بَعض‌ٍ...;" (توبه‌، 71) و (انفال‌،72) ولایت باطل یا سلبی‌، انواعی دارد: 1. ولایت طاغوت‌; "... والَّذین‌َ کَفَرُوا اَولِیاؤُهُم‌ُ الطّـَغوت‌ُ یُخرِجونَهُم مِن‌َ النُّورِ اِلَی الظُّـلُمـَت‌ِ...;" (بقره‌،257) 2. ولایت کافران‌; "لا یَتَّخِذِ المُؤمِنون‌َ الکـَفِرین‌َ اَولِیأَ مِن دون‌ِ المُؤمِنِین‌َ...;" (آل عمران‌، 28) 3. ولایت اهل‌کتاب‌; "یـَاَیُّهَا الَّذین‌َ ءامَنوا لا تَتَّخِذوا الیَهودَ والنَّصـَرَی‌َ اَولِیأَ...;" (مائده‌، 51) 4. ولایت شیطان‌; "... اِنّا جَعَلنَا الشَّیـَطین‌َ اَولِیأَ لِلَّذین‌َ لا یُؤمِنون‌...;" (اعراف‌،27) "... اِنَّهُم‌ُ اتَّخَذواالشَّیـَطین‌َ اَولِیأَ مِن دون‌ِ اللّه‌ِ...;" (اعراف‌،30) با توجه به آنچه گفته شد، مشخص می‌شود که خداوند، پیامبر و امامان‌: بر همة مردم ولایت دارند، با این تفاوت که ولایت خداوند بالاصاله است‌، ولی ولایت پیامبر و امامان در طول ولایت الهی بلکه مظهر ولایت الهی است‌. اولیای دم‌، اولیای صغار، اولیای ارث و مردمان و زنان مؤمن بر یکدیگر ولایت دارند. ولایت آنان در محدودة شریعت اسلام و قانون اسلامی است‌.( ر.ک‌: علامه طباطبایی‌، المیزان‌، دفتر انتشارات اسلامی‌، ج 6، ص 12 ـ 14، و ج 18، ص 230 ـ 231 ; آیت الله شیرازی و دیگران‌، پیام قرآن‌، دارالکتب الاسلامیه‌، ج 9، ص 161 ـ 175 ; آیت الله جوادی آملی‌، ولایت در قرآن . )