با این که میگویند: دیوان خواجه حافظ شیرازی، ترجمهای از قرآن کریم است، درست است یا خیر؟ لطفاً توضیح دهید.

خیر; دربارة حافظ دیدگاههای متفاوتی وجود دارد(ر. ک: عرفان حافظ، استاد مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.) و آنچه که به حق نزدیکتر مینماید، این است که وی شاعری عارف، دانشمند و حافظ قرآن بوده که به فراخور استعداد خویش از مفاهیم و معارف بلند قرآن بهره داشته و به گونه های متفاوت از الفاظ قرآن و مفاهیم آن در اشعار خود استفاده کرده است. تخلّص به "حافظ" و لقب "لسان الغیب" نیز بدانچه گفتیم تفسیر میشود. او خود اشاره میکند کهعشقت رسد به فریاد ور خود بسان حافظ قرآن زبر بخوانی در چارده روایت. در جایی دیگر میگوید: هیچ حافظ نکند در خم محراب فلک این تنعّم که من از دولت قرآن کردمیا براساس نسخهای دیگر: صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ هر چه کردم همه از دولت قرآن کردمحافظ در ابیات بسیاری و به گونه های مختلفی از قرآن و حدیث اثر پذیرفته است که به اجمال میتوان به گونه هایی از اثرپذیری او اشاره کرد: ـ اثرپذیری واژگانی (اعم از ترکیبها و عبارات کنایی جمله واره) به شیوههای وامگیری، ترجمه و برآیند سازی، مانند: تو پنداری که بدگو رفت و جان بردحسابش با کرام الکاتبین است"کرام الکاتبین" برگرفته از آیه 11 سورة انفطار "کراماً کاتبین" است که با اندک دگرگونی در شعر حافظ به کار رفته است. همین طور است "جنة المأوی" در نوشته اند بر ایوان جنة الماوی َکه هر که عشوة دنیا خرید وای بر وی"جنة الماویَ" در آیة 15 سورة نجم آمده است: "ولَقَد رَءاهُ نَزلَةً اُخرَیَ عِندَ سِدرَةِ المُنتَهیَ عِندَها جَنَّةُ المَأوَیَ"(نجم،13ـ15) آن شب قدری که گویند اهل خلوت امشب است یا رب این تأثیر دولت در کدامین کوکب است"شب قدر" ترجمة فارسی "لیلة القدر" میباشد که در سوره قدر آمده است. یعنی بیا که آتش موسی نمود گل تا از درخت نکتة توحید بشنویو نیز شب تار است و ره وادی ایمن در پیش آتش طور کجا موعد دیدار کجا استاین دو بیت برساخته و برآیندی از داستان حضرت موسی و کوه طور است (قصص، 29) ـ اثرپذیری گزارهای (تضمینی)، مانند: شب وصل است و طی شد نامة هجرسلامٌ فیه حتی مطلع الفجر ـ اثر پذیری الهامی ـ بنیادی، مانند: کنون به آب میلعل خرقه میشویمنصیبة ازل از خود نمیتوان انداختاین بیت از آیه شریفة "قُل لَّن یُصیبَنا اِلاّ ما کَتَبَ اللّهُ لَنا;(توبه، 51) به جز آنچه خدا بر ما نوشته، چیزی بر ما نمیرسد." الهام گرفته شده است. و نیز: نشاط و عیش جوانی چو گل غنیمت دانکه حافظا نبود بر رسول غیر بلاغبناد گرفته از آیه "وما عَلَی الرَّسولِ اِلآ البَلـَغُ" (نور، 54) ـ اثرپذیری تلمیحیفیض روح القدس ار باز مدد فرمایددیگران هم بکنند آنچه مسیحا میکرد اشاره و تلمیح به آیة 87 و 253 سورة بقره: "وءاتَینا عیسَی ابنَ مَریَمَ البَیِّنـَتِ وَاَیَّدنـَهُ بِروحِ القُدُسِ" و نمونههای دیگری از انواع اثرپذیری.(برای آگاهی بیشتر ر. ک: تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی، سید محمد راستگو، بخش دوم، سمت.) نتیجه: نمونه های یاد شده از این رو بود که شیوه ارتباط حافظ با قرآن و معارف آن ملموس تر شود و روشن گردد که استفادة حافظ از اقیانوس بیکران معارف قرآنی، در حد پر بارتر ساختن اشعار خویش است و نه به مثابة ترجمان قرآن. فراتر از آنچه گفته شد، به این نکته نیز اشاره میکنیم که بهرهگیری حافظ از آیات قرآن، براساس برداشت و تفسیر شخص است و چه بسا مواردی که از سوی برخی مفسران به نقد کشیده شده; برای مثال: حافظ با استفاده از آیه "وجَعَلنا مِنَ المأِ کُلَّ شَیءٍ حَیٍّ" چنین سروده است: چو هست آب حیاتت به دست، تشنه ممیرفلا تمت و من المأ کلُّ شیء حیً نوع استفادة حافظ از این آیه با مفهوم صحیح آن همخوانی تام ندارد. توضیح این که: "حیّ" در آیه صفت "شیء" است و "کل" مفعول "جعلنا" و "شیء" مضاف الیه "کلّ"; بنابر این، معنای تحت اللفظی چنین است: "و هر چیز زندهای را از آب قرار دادیم." یعنی هر چیز زندهای از آب منشأ گرفته و آغاز وجودی وی وابسته به آب است، ولی ترجمة نادرستی نیز از آیه وجود دارد که چنین است: "و هر چیز را از آب زنده قرار دادیم" (یعنی حی منصوب و مفعول ترجمه شده است) بر باور برخی از محققان این بیت حافظ بر معنای غلط تطبیق میکند; چرا که حافظ میخواهد بگوید "حال که آب حیات در دست داری از آن بنوش و تشنه نمیر; زیرا از آب، هر چیز زنده میشود" در حالی که بیت با معنای صحیح آیه همخوانی ندارد "اکنون که آب حیات در دست داری از آن بنوش و تشنه نمیر; زیرا هر چیز زندهای از آب است."(ر. ک: دیوان حافظ شیرازی به تصحیح و مقدمه سید علی محمد رفیعی، ص 46 و 46، انتشارات قدیانی.)