این که خداوند در قرآن میفرماید: "خداوند به هر کس که بخواهد، بی حساب روزی میدهد" چیست؟ آیا این با عدل خداوند سازگار است؟

پیش از پاسخ، ابتدا باید به مفهوم "عدل" توجه داشت. "عدل" در لغت به معنای قرار گرفتن هر چیزی در جای خود است و در اصطلاح به معنای موزون و متناسب بودن، تساوی و نفی هر گونه تبعیض، و رعایت استحقاقها در افاضة وجود و امتناع نکردن از افاضة رحمت به آنچه امکان وجود یا کمال وجودی را دارد.(برای آگاهی بیشتر ر.ک: مجموعه آثار، شهید مرتضی مطهری;، ج 1، ص 78ـ83، انتشارات صدرا.) تمامی تعاریف یاد شده (لغوی و اصطلاحی) بر پایة استحقاق بنا شده است; یعنی رعایت حقوق در اعطا کردن، حال در هر چهرهای که باشد (با توجه به معانی اصطلاحی) و روزی "بیحساب" ـ به هر معنایی که بگیریم ـ از آن جا که "حقی" برای مخلوق در برابر خالق، فرض نمیشود، منافی با عدل نیست و اساساً طرح مسأله عدل و عدالت در این مورد که "حقی" فرض نمیشود و به تمامی فیض و لطف و کرم است، صحیح نیست. زیرا رعایت استحقاق و حق ـ عدل ـ در جایی است که "حقی" در میان باشد و تفضل خداوندی ابتدایی و بی سابقه است. پس از ذکر مقدمة یاد شده، به تفسیر "بغیر حساب" از دیدگاه مفسران، میپردازیم: این عبارت به مناسبتهای مختلف، چهار بار در قرآن به کار رفته است (بقره، 212 و آلعمران، 27 و 37 و نور، 38) فقرة اول، از سلطه و مالکیت و تمامیت ارادة او سخن میگوید که در مجرای حکمت، بر بندگان خویش جاری میسازد و قید "حکمت" حدود صد بار دربارة خدای متعال تکرار شده و اشاره به حکیمانه بودن همة امور الهی دارد. جملة "بغیر حساب" (=بدون حساب) اشاره به این است که دریای مواهب الهی آن قدر وسیع و پهناور است که هر قدر به هر کس ببخشد کمترین تأثیری برای او نمیکند و نیازی به "نگاه داشتن حساب" ندارد; زیرا حساب را آنها نگاه میدارند که سرمایة محدودی دارند، و بیم تمام شدن یا کمبود سرمایه دربارة آنها میرود; چنین اشخاصی هستند که دائماً در عطایای خود حسابگرند که مبادا سرمایة آنها از دست برود; امّا خداوندی که دریای بیپایان هستی و کمال است، نه بیم کمبود دارد و نه کسی از او حساب میگیرد، و نه نیازی به حساب دارد. از آنچه بیان شد، روشن میشود که این جمله با آیاتی که به بیان تقدیر الهی و اندازهگیری و لیاقت و شایستگی افراد و حکمت و تدبیر آفرینش میپردازد، منافاتی ندارد.(ر.ک: تفسیر نمونه، آیةالله مکارم شیرازی و دیگران، ج 2، ص 370ـ371، دارالکتب الاسلامیة.) علامة طباطبایی صفت "بغیر حساب" را از این رو میداند که "رزق" پروردگار بدون عوض داده شده است و کسی را حقی بر خداوند نیست; به عبارت دیگر، بخششهای پروردگار بدون این که در برابر حق یا چیزی باشد، بر حسب نیازهای قابل و مرزوق به آنها میرسد.(ر.ک: تفسیر المیزان، ذیل آیه مورد بحث.)