الف ـ عالم غیر مادی که انسان پس از مرگ به آن‌جا می‌رود، در کجا واقع است‌؟ ب ـ آیا انسان پس از مرگ از پاداش و عذاب برخوردار است‌؟ اگر هست چرا

الف‌. دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم به اعتبار زندگی در قالب کالبد مادی است‌، ولی برزخ عالمی دیگر دارد; روان از بدن جدا شده و به جسم لطیفی که برخی آثار ماده را دارد و به آن قالب مثالی می‌گویند پیوسته و شرایط خاصی یافته است‌، بنابراین برزخ در همین عالم است‌، ولی نه در ظاهر آن که در ملکوت و باطن آن‌، به گونه‌ای که تنها دیدگان برزخی می‌توانند آن را ببینند. ارواح در عالم برزخ‌، در عین این‌که از ظاهر این دنیا بریده‌اند، ولی در پرتو آثار این کرة خاکی قرار دارند; چنان‌که در عالم برزخ‌، شب و روز و صبح و شام مطرح است‌: "عذاب دردناکی آل‌فرعون را فرا گرفت‌. آنان در بامداد و شامگاه به آتش عرضه می‌شوند و آن‌گاه که قیامت بر پا می‌شود، گفته خواهد شد که آل‌فرعون را در سخت‌ترین عذاب‌ها قرار دهید." (غافر، 46)( ر.ک‌: معاد در نگاه وحی و فلسفه‌، محمدباقر شریعتی سبزواری‌، 281 و 282، چاپ دانشگاه تهران‌. ) برزخ از دیدگاه روایات نیز تقریباً همین معنا را به دست می‌دهد; چنان‌که که در روایات آمده‌: ارواح کافران در وادی برهوت‌، پشت یمن‌، برده و عذاب می‌شوند و ارواح مؤمنان‌، جمعه‌ها در وادی‌السلام‌، پشت کوفه‌، و یا بیت‌المقدس جمع می‌شوند.( ر.ک‌: بحارالانوار، ج 6، باب 9. ) در خبری از امام صادق‌نقل شده که ارواح مؤمنان در بهشتی که در آسمان است‌، قرار دارند و جمعه‌ها اجازة فرود به زمین و وادی‌السلام می‌یابند.( همان‌، ص 292 و 293. ) علامه مجلسی‌; در ذیل این خبر می‌فرماید: امکان دارد این بهشت‌، بهشت مقربان خدا باشد، نه همه ارواح سعیدان‌. ب‌. از روایات استفاده می‌شود که انسانها در برزخ به پنج گروه قابل تقسیمند: الف‌: افرادی که در درجه اعلای از ایمان و کمال هستند این افراد پس از مرگ و پاسخ به سئوالات نکیر و منکر روح آنها در قالب مثالی قرار می‌گیرد و به بهشت برزخی وارد می‌شوند و در آن‌جا در محضر امیرالمؤمنین‌و در بهشت برزخی به انواع نعمتهای الهی متنعم می‌شوند; تا برپا شدن قیامت‌. ب‌: افرادی که مؤمن هستند ولی نه در درجه و کمال گروه قبلی‌، این افراد پس از سئوال و پاسخ در قبر، دری از بهشت (برزخی‌) به سوی قبر آنان باز می‌شود و قبر به مقدار چشم‌انداز، وسیع شده و باغی از باغهای بهشت می‌شود. این گروه در قبرشان متنعم به نعمتهای پروردگارند و همیشه دعایشان این است که خدایا قیامت را برپا نما و نعمتهای بهشتی را که به ما وعده داده‌ای عطا فرما. ج‌: مؤمنین معصیت‌کار که مستحق عذابند، آنها پس از ورود به قبر و سؤال نکیر و منکر و عدم توانایی آنها برای پاسخ دادن‌، فرشتگان با عمودی که در دست دارند بر فرق آنها می‌کوبند و قبرشان پر از آتش می‌شود. و دری از جهنم (برزخی‌) به‌سوی قبر آنان باز می‌شود و قبرشان تبدیل به چاهی از چاههای جهنم می‌گردد و این گروه در قبر معذبند تا وقتی که گناهانشان بخشوده شود. د: کسانی‌که کافر محض هستند، اینها هم همانند مؤمنین معصیت کار در جهنم برزخی معذبند تا برپا شدن قیامت‌; با این تفاوت که عذاب کافر، عذاب عقیده و عمل است و کاهش دهنده عذاب قیامتش نیست‌; ولی عذاب مؤمن گناهکار، عذاب عمل است و باعث پاک شدن او می‌شود و جنبه اصلاحگرانه و رهایشگرانه دارد.( سیری در جهان پس از مرگ‌، حبیب‌الله طاهری‌، ص 328 ـ 330، دفتر انتشارات اسلامی‌، با اندکی اضافات‌. ) :'û گروهی که نه اهل ثوابند که مستحق نعمت باشند و نه اهل گناه تا مستحق عذاب گردند این گروه روحشان (در قالب مثالی‌) بصورت بی‌هوش و یله و رها باقی می‌ماند تا برپا شدن قیامت‌.( فروع کافی‌، ج 3، ص 238، باب المسألة فی القبر و من یسأل و من لایسأل‌، نشر دارالاصول / جهت آگاهی بیشتر درباره عالم برزخ ر.ک‌: پیام قرآن‌، آیة‌الله مکارم شیرازی‌، ج 5، ص 443 - 478، نشر مدرسه امیرالمؤمنین‌/ عالم برزخ در چند قدمی ما، محمدی اشتهاردی و... ) از نکات پیشین روشن شد که پاداش و عقاب برزخیان بی حساب و کتاب نیست‌; چرا که در شب اول قبر از عقاید انسان و از برخی اعمال او به اجمال پرسیده می‌شود و سپس در بین یکی از پنج گروه یاد شده قرار می‌گیرد; چنان که در روایتی از حضرت علی‌آمده است‌: "آن گاه که انسان را در قبر می‌گذارند دو فرشته به نام منکر و نکیر نزد او می‌آیند و اولین پرسش آنان دربارة پروردگار او است‌، آنگاه از پیامبر او، سپس از کسی که ولایت او را پذیرفته است‌. اگر پاسخ صحیح گویند، نجات می‌یابند و گرنه عذاب می‌شوند."( بصائرالدرجات‌، محمد بن حسین بن فروح صفار، ص 498، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی‌. ) ج‌. پاداش و عقاب‌های برزخی و اخروی از یکدیگر متمایزند. هم چنان که گفته شد، برزخ جایی برای تکامل و تربیت مؤمن یا رهایی وی از عذاب برخی از اعمال نادرست است‌. در روایتی آمده است‌: "فشار قبر برای مؤمن کفارة ضایع کردن نعمت‌ها از ناحیه او است‌."( بحارالانوار، علامه مجلسی‌، ج 6، ص 221، موسسة الوفأ. ) در مقابل برزخ برای کافران‌، عذاب عقیده و عمل است و در آخرت پس از حساب رسی دقیق به اعمال‌شان‌، عذاب‌های دیگری خواهد چشید. د. معاد، هم جسمانی است و هم روحانی‌. روحانی است‌، چون‌: هدف از محشور شدن بدن‌، دریافت جزا و پاداش است و پاداش و کیفر در مورد جسم‌ِ بدون روح بی‌معناست و آن‌که عذاب را درک می‌کند، روح است‌. همچنین علاوه بر پاداش‌ها و کیفرهای حسّی و دردها و لذّت‌های جسمی‌، یک رشته پاداش‌ها و کیفرهای روحی و غیر حسّی برای صالحان و تبهکاران است که روح برای درک آن‌ها نیاز به بدن و قوای حسّی ندارد: "وَ رِضوَن من اللَّه‌ِ أَکْبَرُ ذَ َلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیم‌ُ". (توبه‌، 72) و جسمانی است چون‌: الف‌) گروهی از آیات به روشنی می‌گوید: انسان از خاک آفریده شده و به آن باز می‌گردد و سپس از آن بیرون می‌آید. (طه‌، 55)، (نوح‌، 18) ب‌) آیاتی که کیفیت حشر در روز قیامت را بیرون آمدن از قبر می‌داند. (یس‌، 51)، (قمر، 7) ج‌) آیاتی که گواهی می‌دهد، روز رستاخیز، اعضای انسان به اعمال او گواهی می‌دهد. (نور، 24)، (یس‌، 65) و تفسیر این اعضا به صورت‌های بدون مادّه و اعضای برزخی کاملاً بر خلاف ظاهر است‌. د) آیاتی که بر دگرگونی‌های بدن در دوزخ گواهی می‌دهد. (نسأ، 65)، (محمّد، 15) ر) آیاتی که به روشنی دلالت می‌کند که آن‌چه مورد انکار مخالفان معاد بود، زنده شدن بدن‌های متلاشی و پراکنده در زمین پس از مرگ بود. (یس‌، 78)، (سبأ، 7)( منشور جاوید، آیت‌الله جعفر سبحانی‌، ج 9، ص 115 ـ 116، مؤسسه سیدالشهدأ. ) پس از تبیین این که معاد، مادی و روحانی است‌، بحث جایگاه بهشت و دوزخ مطرح می‌شود. پیش از بیان جایگاه آن شایان توجه است‌: غالب علمای اسلام ـ مگر گروه اندکی از معتزله ـ معتقدند که هم اکنون بهشت و جهنم موجودند. آیات و روایات متعددی بر موجود بودن آن دو، دلالت دارند. از جمله در سوره نجم آیه 13ـ15 آمده است‌: "وَ لَقَدْ رَءَاه‌ُ نَزْلَة‌ً أُخْرَی‌َ # عِندَ سِدْرَة‌ِ الْمُنتَهَی‌َ # عِندَهَا جَنَّة‌ُ الْمَأْوَی‌ََّ " مقصود از "جنّة المأوی‌" همان بهشت موعود است که در آیات دیگر از آن به جنّات عدن و مانند آن تعبیر شده است‌. این آیه به روشنی می‌رساند که پیامبر، فرشته وحی را در کنار "سدرة المنتهی‌" که در جنب آن بهشت جاودان قرار دارد، دیده است و اگر بهشت آفریده نشده بود، یک چنین نشانه دادن‌، خارج از فصاحت و بلاغت می‌بود.( ر.ک‌: تفسیرمنشور جاوید، آیت اللّه سبحانی‌، ج 9، ص 367، مؤسسه سیدالشهدأ. ) جایگاه بهشت و دوزخ‌در جایگاه بهشت و دوزخ‌، چهار دیدگاه به چشم می‌خورد: 1. برخی از فلاسفه مادی بودن بهشت و دوزخ را به کلی انکار کرده‌اند; بنابراین به عقیده آنان‌، بهشت و جهنم نیازی به مکان مادی ندارد.( اسفار، ملا صدرای شیرازی‌، ج 9، ص 176، فصل دهم‌. به نقل پیام قرآن‌، ج 6، ص 340. ) 2. بهشت و دوزخ هر دو در درون و باطن همین جهان قرار دارد و حجاب‌های دنیوی مانع از مشاهده آن‌ها می‌شود; ولی اولیای خدا می‌توانند آن را مشاهده کنند. این گروه بهشت و دوزخ کنونی را به وجود گلاب در گل و امواج صوتی و تصویری در فضا تشبیه می‌کنند.( ر.ک‌: پیام قرآن‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 6، ص 341، دارالکتب الاسلامیة‌. ) 3. بهشت و جهنم در عین مادی بودن مستقل از این جهانند. در صورتی این پرسش "جایگاه بهشت و دوزخ‌" مطرح است که بتوان میان جهان و آن دو نسبتی بر قرار کرد; امّا اگر هر دو مستقل از یکدیگر باشند، هر کدام برای خود احکام و قوانین و نسبت‌هایی دارند و هرگز یکی در دل دیگری نیست‌.( ر.ک‌: تفسیر منشور جاوید، آیت اللّه سبحانی‌، ج 9، ص 373، مؤسسه سیدالشهدأ. ) 4. بهشت و جهنم در آسمان‌ها است به دلیل آیه 15 سوره نجم‌; "عِندَهَا جَنَّة‌ُ الْمَأْوَی‌ََّ ;بهشت جاویدان نزد سدرة المنتهی است‌،" همان نقطه‌ای که برترین و بالاترین محل آسمان است‌." و آیه 22 سورة ذاریات‌; "وَ فِی السَّمَآءِ رِزْقُکُم‌ْ وَ مَا تُوعَدُون‌" بسیاری از مفسران معتقدند منظور از "ما توعدون‌" همان بهشت جاویدان است که خداوند به بندگانش وعده داده است‌.( المیزان‌، علامه طباطبایی‌، ج‌، ص 31، جامعه مدرسین‌. ) به هر حال به نظر می‌رسد بیشتر دانشمندان نظریه اخیر را ترجیح داده‌اند.