الف‌) شرایط اجابت دعا چیست‌؟ ب‌) آیا اگر دعایی مستجاب نشود دلیل بر آن است که خدا بنده‌اش را دوست ندارد؟

الف‌) قرآن کریم می‌فرماید: "وَ قَال رَبّکم أدعُونی استَجِب لَکم‌;(غافر، 6) مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم‌." همان طور که می‌دانیم‌، دعا و تضرع‌، بهترین وسیله برای ارتباط با خداوند و خواستن حاجات از اوست و از این آیه استفاده می‌شود که دعا کردن‌، محبوب الهی و خواست خود اوست و از طرفی‌، بعد از دعا، وعده اجابت داده است ولی می‌دانیم که این وعده‌، مشروط است و نه مطلق‌. دعایی به هدف اجابت می‌رسد که شرایط لازم در "دعا" و "دعا کننده‌" و "مطلبی که مورد تقاضا" است در آن جمع باشد; از جمله شرایط و آدابی که در اجابت دعا ذکر شده عبارتند از: 1. توجه کامل در دعا; 2. اصرار در دعا و اطمینان نسبت به برآورده شدن آن‌; 3. نام بردن آنچه از خداوند می‌خواهد; 4. تضرع‌; 5. گریه کردن هرچند کم باشد; 6. ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر9 پیش از دعا و... .(ر.ک‌: اصول کافی‌، کلینی‌، ترجمه سیدهاشم رسولی‌، کتاب الدعأ، ج 4، ص 210 ـ 253، نشر فرهنگ اسلامی‌.) از این مطلب روشن می‌شود که شاید شخصی دعا کند یا دعایی که از آن استفاده کرده صحیح‌السند باشد; لیکن چون شرایط استجابت دعا مهیا نبوده‌، دعایش مستجاب نشود. و این بدان جهت است که چه بسا انسان از خداوند چیزی می‌خواهد که قطعاً به ضرر و زیان او است‌; ولی خود نمی‌داند و خداوند عالم و حکیم‌، هرگز به چنین تقاضایی پاسخ مثبت نمی‌دهد. از آن طرف ممکن است انسان چیزی را که به آن نیاز دارد از خدا نخواهد; ولی خداوند به او بدهد. بهترین و مجرب‌ترین دعاها، واسطه قرار دادن امامان معصوم‌: و توسل به آن بزرگواران است‌. بعد از آن دعاهایی که در مفاتیح‌الجنان آمده انشأاللّه مفید خواهد بود. دعاها و نیایش‌های به زبان قرآن زیاد است که نمونه هایی از ابتدای آنها را برایتان می‌نویسیم تا با توجه به آیات داده شده خودتان بقیه ادعیه را در قرآن یافته و بخوانید: "ربّنَا ءاتنا فی الدنیا حسنة و..." (201 بقره‌)، "ربّنا أَفرغ علینا صبراً و..." (250 بقره‌)، "ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد إذ هدیتنا..." (8 آل عمران‌)، "ربّنا اغفر لنا ذنوبنا وإسرافنا فی أمرنا..." (147 آل عمران‌)، "ربّنا ظلمنا أنفسنا و إن لم تغفر لنا و..." (23 اعراف‌)، "رَبَّنا اغْفر لی ولو َلدی‌ّ و..." (41 ابراهیم‌)، "ربّنا اغفر لنا ولإخوَننا الذین سبقونا بالایمَن و..." (10 حشر)، "رب‌ّ زدنی علماً" (114 طه‌) و 25 تا 28 طه‌، 97 و 98 مؤمنون‌، 9 و 63 نمل‌، 38 آل عمران‌، 74 فرقان‌،... از آن جمله در آیة 286 بقره می‌خوانیم‌: پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم‌، ما را مؤاخذه مکن‌. پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان‌) بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی‌. پروردگارا! آنچه طاقت تحمّل آن را نداریم بر ما مقرّر مدار و آثار گناه را از ما بشوی‌. ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده‌. تو مولا و سرپرست مایی‌. پس ما را بر جمعیّت کافران پیروز گردان‌.(جهت اطلاع بیشتر ر.ک‌: دعاهای قرآن‌، حسین واثقی‌، مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم‌.) ب‌) مستجاب نشدن دعا، در همه جا به این معنا نیست که خداوند بندة خویش را دوست ندارد; زیرا خداوند وعدة اجابت دعا داده است‌; ولی این وعده مشروط است نه مطلق‌; یعنی دعایی به هدف اجابت می‌رسد که شرایط لازم در "دعا"، "دعا کننده‌" و "مطلبی که مورد تقاضا" است‌، جمع باشد. از آن جا که خداوند حکیم است و افعال او بر اساس رعایت مصالح بندگان است‌، گاهی بنده از خداوند چیزی را طلب می‌کند، که مصلحت او در آن نیست و لذا خواستة بنده اجابت نمی‌شود، همانند کودک بیماری که چیزی را می‌خواهد و بر آن اصرار می‌کند و گریه و زاری می‌کند، امّا والدینش خواستة او را برآورده نمی‌کنند، چون می‌دانند به ضرر اوست‌. بنابراین در صورتی که دعایمان مستجاب نشد، نباید ناامید شویم و اعتماد به خدا را از دست بدهیم‌. در روایات اسلامی برای استجابت دعا، شرایط و موانعی ذکر شده است‌: 1. امام صادق‌می‌فرمایند: "مبادا هیچ یک از شما از خدا تقاضایی کند مگر این که نخست حمد و ثنای او را به جا آورد و درود بر پیامبر و آل او بفرستد، بعد به گناه خود نزد خدا اعتراف و توبه کند، سپس دعا نماید."(مستدرک الوسائل‌، میرزا حسین نوری‌، ج 5، ص 216، مؤسسه آل البیت‌.) 2. امام صادق‌می‌فرمایند: "هر کس از استجابت دعایش خشنود می‌شود، کسب خود را پاک کند".(کافی‌، ثقة الاسلام کلینی‌;، ج 2، ص 486، دارالکتب الاسلامیة‌.) 3. امام هفتم‌می‌فرمایند: "باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه خداوند بدان را بر نیکان شما مسلط می‌کند، در نتیجه هر چه خوبانتان دعا کنند، مستجاب نخواهد شد".(همان‌، ج 5، ص 56.) 4. شخصی نزد امیرمؤمنان‌، علی‌از عدم استجابت دعایش شکایت کرد و گفت‌: با این که خداوند فرموده‌: "ادْعُونِی‌َّ أَسْتَجِب‌ْ لَکُم‌" چرا دعا می‌کنیم‌; ولی به اجابت نمی‌رسد. امام در پاسخ فرمودند: قلب و دل شما در هشت چیز خیانت کرده است‌، لذا دعایتان مستجاب نمی‌شود: الف‌. خدا را شناخته‌اید، امّا حق او را ادا نکرده‌اید; به همین دلیل شناخت شما سودی به حالتان نداشته است‌; ب‌. به فرستاده او ایمان آورده‌اید، سپس با سنّتش به مخالفت برخاسته‌اید; ثمرة ایمان شما کجاست‌؟ ج‌) کتاب او را خوانده‌اید; ولی به آن عمل نکرده‌اید; گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم‌، سپس به مخالفت برخاستید; د. می‌گویید از مجازات و کیفر خدا می‌ترسید; امّا همواره کارهایی می‌کنید که شما را به آن نزدیک می‌سازد. پس ترس شما کجاست‌؟ .'û می‌گویید به پاداش الهی علاقه دارید; امّا همواره کاری انجام می‌دهید که شما را از آن دور می‌سازد، پس علاقة شما کجاست‌؟ و. نعمت خدا را می‌خورید و حق شکر او را ادا نمی‌کنید; ح‌. به شما دستور داده شده دشمن شیطان باشید، ادعای دشمنی با شیطان دارید; امّا در عمل با او مخالفت نمی‌کنید; ر. ضمناً عیوب مردم را توجه می‌کنید و عیوب خودتان را پشت سر افکنده‌اید. با این حال چگونه انتظار دارید، دعایتان به اجابت برسد; در حالی که خودتان درهای آن را بسته‌اید. تقوا پیشه کنید، اعمال خویش را اصلاح نمایید، امر به معروف و نهی از منکر کنید تا دعای شما به اجابت برسد.(مستدرک الوسائل‌، ج 5، ص 268.) 5. پیامبر اسلام‌می‌فرمایند: "دعا کنندة بدون عمل و تلاش‌، مانند تیرانداز بدون زه است‌".(همان‌، ج 5، ص 216.) 6. امام صادق می‌فرمایند: "دعای چهار گروه مستجاب نمی‌شود: کسی که در خانة خود نشسته و می‌گوید: خداوندا، مرا روزی ده‌، به او گفته می‌شود: آیا به تو دستور تلاش و کوشش ندادم‌؟ و کسی که همسری دارد (که دائماً او را ناراحت می‌کند) و او دعا می‌کند که او از دستش خلاص شود. به او گفته می‌شود: مگر حق طلاق به تو ندادم‌؟ و کسی که اموالی داشته و آن را بیهوده تلف کرده است‌; می‌گوید: خداوندا، به من روزی مرحمت کن‌. به او گفته می‌شود: مگر دستور میانه‌روی به تو ندادم‌؟ مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم‌؟ و کسی که مالی داشته و بدون شاهد و گواه به دیگری وام داده است (اما وام گیرنده منکر شده‌. او دعا می‌کند: خداوندا: قلبش را نرم کن تا قرض مرا پرداخت کند) به او گفته می‌شود: مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن شاهد و گواه بگیر."(کافی‌، ج 2، ص 511.) 7. از امام صادق‌، پرسیدند: آیا خداوند نمی‌فرماید: "ادْعُونِی‌َّ أَسْتَجِب‌ْ لَکُم‌" در حالی که افراد مضطری را می‌بینیم که دعا می‌کنند; ولی به اجابت نمی‌رسد و مظلومانی را می‌بینیم که از خدا پیروزی بر دشمن می‌طلبند; ولی آنان را یاری نمی‌کند؟ امام فرمودند: وای بر تو! هیچ کس او را نمی‌خواند مگر این که اجابت می‌کند. امّا دعای ظالم مردود است تا توبه کند و امّا صاحب حق هنگامی که دعا کند، اجابت می‌فرماید و بلا را از او برطرف می‌سازد، به طوری که گاه خود او نمی‌داند و یا آن را به صورت ثواب فراوانی برای روز نیازش به آن (روز قیامت‌) ذخیره می‌کند. و هر گاه چیزی را که بندگان تقاضا کنند; ولی مصلحت آن نباشد، خودداری می‌فرماید".(الاحتجاج‌، احمد طبرسی‌، ج 2، ص 343، نشر مرتضی‌، مشهد / جهت اطلاع بیشتر ر.ک‌: کتاب عدة الداعی‌، ابن فهد حلی / تفسیر نمونه‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 1، ص 637ـ647 ; ج 20، ص 146ـ153، دارالکتب الاسلامیة‌.)