الف‌. آیا دربارة شب اوّل قبر، آیه‌ای در قرآن وجود دارد؟ ب‌. آیا روایاتی که می‌گویند شب اوّل قبر چنین و چنان می‌شود، صحّت داشته و با قرآن من

الف‌. به موجب آیاتی از قرآن مجید از جمله‌: "وَ مِن وَرَآغ‌هِم بَرْزَخ‌ٌ إِلَی‌َ یَوْم‌ِ یُبْعَثُون‌"(مؤمنون‌،100) همة انسان‌ها پس از مرگ وارد عالم برزخ می‌شوند. از این رو، تمام آیاتی که دربارة عالم برزخ سخن گفته‌اند، با عالم قبر ارتباط دارند و اساساً منظور از قبر، قبر خاکی نیست‌; بلکه همان عالم برزخ است‌. منظور از شب اوّل قبر هم‌، اوّلین زمان ورود به برزخ یا عالم قبر است‌. ب‌. دربارة این که آیا دربارة حوادث شب اوّل قبر آیات و روایات داریم یا خیر توجّه به نکات زیر ضروری است‌. 1. از نگاه قرآن کریم‌، انسان پس از مرگ وارد عالم برزخ می‌شود: "وَ مِن وَرَآغ‌هِم بَرْزَخ‌ٌ إِلَی‌َ یَوْم‌ِ یُبْعَثُون‌;(مؤمنون‌،100) فرا روی آنان ]پس از مرگ‌[، تا روز قیامت‌، برزخ وجود دارد." از این رو منظور از قبر، همین عالم است‌. انسان در این عالم‌، صورت مثالی دارد; یعنی مجرّد محض نیست‌; بلکه از جهت شکل و قیافه‌، شبیه صورت دنیایی است اما سایر خصوصیات جسمانی را فاقد است‌. 2. روایاتی که به عذاب قبر اشاره دارند; به طور عمده آن را به اعمال انسان مرتبط می‌دانند. نمونه‌یی از آن‌ها به قرار زیر است‌: امام باقر7 می‌فرماید: قرائت سوره ملک ]به طور مستمر[ از رو به رو شدن انسان با عذاب قبر جلوگیری می‌کند.(اصول کافی‌، ثقة الاسلام کلینی‌، ج 2، ص 633، چ بیروت‌.) از این دست روایات‌، فراوان‌اند و قدر مشترک آن‌ها این است که اعمال خیر انسان در عالم قبر در جلوی او نمودار می‌گردد همان گونه که اعمال بد او چنین می‌شود. با الهام از این جهت‌گیری روایات‌، باید در صدد اصلاح اعمال خود باشیم تا شب اوّل قبر در ردیف نجات یافتگان قرار گیریم‌. برخی از انسان‌ها پس از مرگ‌، فشار قبر ندارند و برخی دارند. از بعضی روایات استفاده می‌شود که زمین‌، مشتاق مؤمنانی است که در حال حیات بر روی زمین مرتکب معصیت خداوند نشده و پروردگار خویش را از خود راضی کرده‌اند. فشار قبر متوجه چنین کسانی نخواهد بود.(بحارالانوار، مرحوم مجلسی‌، ج 6، ص 222، داراحیأ، بیروت‌.) شهدأ نیز با اولین قطره خونی که از آنان ریخته می‌شود، تمام گناهانشان پاک می‌گردد. از این رو فشار قبر متوجه آنان نیست‌. البته به گواهی روایات‌، عدّة کمی از مؤمنان هستند که از فشار قبر رهایی می‌یابند; همان گونه که در روایتی از امام صادق‌بدان اشاره گردیده است‌.(همان‌، ص 261.) ج‌. با توجه به آنچه در پاسخ به سئوال الف‌، مطرح گردید، منظور از قبر، عالم مثالی‌ِ برزخ است‌. و روشن است‌، عالم غیرمادی برزخ‌، ویژگی‌های عالم ماده از قبیل شب و روز که نتیجة زمان و حرکت است‌، را برنمی‌تابد. البته مطابق منابع فقهی ما، اولین شب پس از مردن میّت‌، مستحب است آدابی را دربارة او به عمل آورند; از جمله نماز وحشت و... بنابراین‌، منظور از شب اوّل قبر، شب‌ِ همین دنیاست‌. منتهی اولی شبی که روح میّت به عالم برزخ منتقل گردیده است‌. نه شب‌ِ مربوط به عالم برزخ‌. د. زکاة و خمس که بر اموال انسان تعلّق می‌گیرد، در شرایط خاصی است که به احکام مربوط به آن‌ها در رساله‌های عملیه اشاره شده است‌. در فرض مطروحه در سؤال که درآمد شخص‌، آن قدر ناچیز است که از ادارة روزمرة زندگی خود ناتوان است‌، خمس به اموال او تعلق نمی‌گیرد. هر چند زکاة‌، احکام خاص خود را دارد که شرایط اشاره شده در سئوال‌، ارتباطی ندارد. چنان چه یقین دارد بر اموالش خمس تعلّق گرفته است‌، از دو حال خارج نیست‌، یا توانایی پرداخت خمس را دارد یا ندارد. در فرض اوّل باید بپردازد و در صورت دوّم با مرجع تقلید خود و یا نمایندگان او در میان بگذارد که آنان مشکل را برطرف می‌کنند. استفاده از غذا و خوراکی‌های منزل کسی که می‌دانیم خمس نداده است‌، در صورتی که یقین نداریم این خوراکی‌ها را از عین پول خمس نداده تهیه کرده است‌، مانعی ندارد.(ر.ک‌: استفتأات امام خمینی‌، ج 1، ص 415، دفتر انتشارات اسلامی‌.)