آیا در عالم برزخ‌، روح به تنهایی مستوجب جزا یا پاداش می‌شود، یا روح و جسم با هم عذاب و پاداش دریافت می‌دارند؟

"عالم برزخ‌" را عالم مثال می‌گویند و این به خاطر آن است که در آن عالم‌، روح به "بدن مثالی‌" انسان تعلق می‌گیرد و بدن مادی و جسمانی در کار نیست‌، بلکه موجود مثالی یعنی موجودی که مادی نیست امّا بعضی خصوصیات و ویژگی‌های مادّه مانند طول‌، عرض و عمق را دارد. از آیات قرآن کریم‌: "آل عمران‌،169ـ171"، استفاده می‌شود که انسان در عالم برزخ‌، هم دارای آثار روحی و روانی مانند شادمانی‌، فرح‌، حزن و اندوه است و هم دارای آثار جسمانی مانند، "رزق‌" و "روزی‌" است‌. بنابراین روح و بدن مثالی در عالم برزخ تا تحقق معاد و رستاخیز، یا از نعمت‌های خداوند برخوردار است و یا گرفتار عذاب و قهر الهی است‌.(ر.ک‌: آموزش درس معاد، محسن غرویان‌، ص 119ـ130، مؤسسه انتشارات دارالعلم / منشور جاوید، آیت اللّه جعفر سبحانی‌، ج 9، ص 232ـ235، انتشارات مؤسسه سید الشهدا7.) انسان مرکب از جسم و روح است‌. با مرگ جسم مادی او را در قبر می‌نهند و در این دنیا باقی می‌ماند و روح او به عالم برزخ وارد می‌شود. جهان برزخ روحانی فقط نیست‌; جسمانی و روحانی مانند دنیا هم نیست‌. روح انسان پس از جدا شدن از جسد خاکی در جسم‌های لطیفی قرار می‌گیرند که بسیاری از عوارض ماده را ندارند و چون از هر نظر شبیه این جسم است بر آن "قالب مثالی‌" و یا "بدن مثالی‌" می‌گویند; یعنی بدنی شبیه همین بدن امّا نه به کلی مجرد است و نه مادی محض‌. همانند هنگامی که انسان خواب می‌بیند; جسم او در بستر آرمیده است ولی خواب دیدن او با جسم است که آن جسم مثالی است‌. هنگام وقوع قیامت‌، خداوند روح را به بدن‌های دنیوی بر می‌گرداند لذا قرآن کریم می‌فرماید: "پس از دمیده شدن صور دوم‌، مردم گروه گروه از قبرها بیرون می‌آیند و به صحرای قیامت وارد می‌شوند."(نبأ،18) بنابراین نه عالم برزخ فقط روحانی است و نه جهان قیامت‌; بلکه هر دو روحانی و جسمانی هستند ولیکن جسم عالم برزخ با جسم عالم قیامت تفاوت دارد. یکی از مباحث مهم معاد، بقای روح است که بااستدلال به آن می‌توان معاد رااثبات نمود. روح می‌تواند بعد از مرگ جسم و متلاشی شدن آن به زندگی خود ادامه دهد، امّا این که چه ویژگی‌هایی دارد باید گفت‌: اولاً: روح مجرد است‌، یعنی از خواص عمومی ماده (زمان‌، مکان و اجزا)، مبرّا است و این ویژگی‌ها را ندارد; البته روح در این دنیا همراه جسم است و ویژگی او، در عالم برزخ با دنیا تفاوتی ندارد.(پیام قرآن‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 5، ص 443.) ثانیاً: روح کفّار در عالم برزخ‌، گرفتار عذاب و روح مؤمن در نعمت است تا قیامت فرا رسد. امام صادق‌فرموده است‌: برزخ‌، همان قبر است‌، از آن زمان که می‌میرد تا روز قیامت‌. اما زین العابدین‌فرمود: قبر، باغی از باغ‌های بهشت یا حفره‌ای از آتش است‌.(همان‌، ص 447.) ویژگی دیگر روح در عالم برزخ‌، آن است که با دنیا در ارتباط بوده و تا حدودی از حالات بستگان خود آگاه است‌. اگر بستگان‌، برایش دعا و طلب مغفرتی بکنند، خوشحال می‌شود، همانگونه که افراد زنده با هدیه خوشحال می‌شوند. پیامبر اکرم‌فرمود: ای مردم‌! مرده‌ها را زیارت کنید و به سراغ آن‌ها بروید و سلام بفرستید; سوگند به کسی که جانم در دست او است‌، مسلمانی تا روز قیامت بر آن‌ها سلام نمی‌فرستد، مگر این که سلام او را پاسخ می‌گویند.(همان‌، ص 460.) از این احادیث معلوم می‌شود روح در عالم برزخ‌، با این جهان در ارتباط است‌. قسمت اول پرسش شما، به ماهیت "قبر" و احوالات آن مربوط است و نقطة ابهام شما در این جاست که آیا قبر و اتفاقاتی که در آن می‌افتد، مادّی است یا غیر مادّی‌. در تحقیقی که عالم کامل و عارف واصل‌، حضرت امام خمینی‌ارائه داده‌اند، غیر مادّی بودن عالم قبر را اثبات کرده‌اند که خلاصه‌ای از نظر ایشان را در این جا بیان می‌کنیم‌: خروج انسان از این جهان‌، به هر شکل که باشد ـ به مرگ طبیعی و یا مرگ اخترامی‌، یعنی انسان براثر آفتی‌، از دنیا برود، با آن که قابلیّت و استعداد ادامة حیات را دارد ـ به معنای دخول در "عالم قبر" است و عالم قَبر، همان "عالم برزخ‌" است‌. از امام صادق‌پرسیدند: قبر چیست‌؟ فرمود: "قبر همان برزخ است از هنگام مرگ تا روز قیامت‌.(بحارالانوار، علامة مجلسی‌، ج 6، ص 218، نشر وفأ، بیروت‌.) البته این که قبر باید رو به قبله باشد، و یا باید به فلان شکل کنده شود و مانند آن‌، احکام فقهی قبر در عالم دنیاست و به آن عالم و نشئة دیگر مربوط نیست‌، ولی چون این بدنی که اکنون به صورت جسمی بی‌روح در آمده‌، در گذشته بدن مسلمانی بوده و فرد مسلمان‌، با آن ارتباط داشته و در حال حاضر هم از نظر شرعی احترام دارد; در نتیجه‌، خانة این جماد محترم که محل اوست ]= قبر خاکی‌[ نیز محترم است أ امّا این مطلب بدان معنا نیست که همین قبر خاکی‌، محل پرسش و آرامگاه مؤمن باشد. آن قبری که پرسش و جواب و یا درد و غم و یا سرور و شادی دارد، در عالم طبیعت نیست‌، بلکه در عالم برزخ می‌باشد. قبری که یک متر و نیم طول و نیم متر عرض دارد، همان قبری نیست که گفته‌اند مقدار آن به اندازة مشرق و مغرب است‌، یا برای مثال‌، در این قبرها هر چه بگردیم اژدهایی نمی‌یابیم‌، با این که در روایت آمده است‌: "در قبر نود و نه اژدهاست که قدرتشان به گونه‌ای است که اگر یک فوت به این جهان بکنند، در تمام دنیا گیاهی نمی‌روید."(همان‌، ص 219.) پس اگر این حیوانات‌، فقط در یک قبر بودند، لازم می‌آمد که در جهان‌، گیاهی نروید. هیچ کدام از اخباری که کاشفان اسرار، مُخبران غیب دربارة قبر گفته‌اند، با شرایط و احکام دنیا، مناسبت ندارد. شما می‌توانید برای دسترسی به آن‌ها، به کتاب حق الیقین و علم الیقین مرحوم فیض کاشانی مراجعه نمایید. خلاصه آن که از خود اخبار، به طور کامل‌، می‌توان فهمید که‌، قبر کجاست و مقصود از بدنی که در قبر است‌، کدام بدن است‌; البته معنای این سخن آن نیست که وقتی بنا شد منظور از قبر، این گودال معروف نباشد، پس بدنی هم وجود نخواهد داشت‌، بلکه در قبر به معنای برزخ هم بدن وجود دارد، امّا نه این بدنی که به خاک سپرده شده است‌. در برخی روایات آمده است‌: "ارواح در عالم قبر، به صورت ابدان هستند."(التهذیب‌، شیخ طوسی‌، ج 1، ص 466، نشر دارالکتب الاسلامیة‌.) جنس این بدن‌، از جسم لطیفی است که از تبدیل بدن دنیوی‌، به بدن مثالی فراهم آمده و به حرکت جوهری موجود شده است‌; به همین جهت‌، اخباری که دربارة عالم قبر، به بدن اشاره دارند را ممکن است بر همین بدن حمل کنیم‌; خلاصه آن که براساس بسیاری از روایات‌، عالم قبر، همان عالم برزخ است و بالعکس و همة اخباری که دربارة عالم قبر رسیده است‌، در این صورت متصور و موجّه است‌.(ر.ک‌: معاد از دیدگاه امام خمینی‌، ص 171 ـ 173، تهیه و نشر: موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌(ره‌).) با توجه به مطالب بالا، روح در برزخ‌، با بدن مثالی در ارتباط است و در حالت مجرد محض نیست تا عوارض و لوازم مادّی ـ مانند زمان ـ را برنتابد; در ضمن زمان‌، به معنای "آن‌چه از حرکت مادّی انتزاع می‌شود" در آن‌جا ممکن است تصّور نشود، ولی به معنای "ادامة بقا"، هیچ مانعی ندارد، مانند آن که می‌گوید خداوند متعال‌، دیروز بود، امروز هم هست‌، فردا هم خواهد بود; به این معنا که وجود خداوند در گذشته و در آینده باقی است‌. حقیقت پل صراط و میزان‌1. میزان‌: به معنای "ترازو" است‌. قرآن در این‌باره می‌فرماید: "وَ نَضَع‌ُ الْمَوَ َزِین‌َ الْقِسْطَ لِیَوْم‌ِ الْقِیَـَمَة‌;(انبیأ،47) ما ترازوهای عدل را در روز قیامت نصب می‌کنیم‌." در این که منظور از "ترازوی سنجش‌" چیست‌، بعضی چنین پنداشته‌اند که در آن جا ترازوهایی همچون ترازوهای دنیایی گذاشته شده اعمال به وسیلة آن‌ها وزن می‌شود، و به دنبال این برداشت‌، چنین فرض کرده‌اند که اعمال انسان در آن جا دارای سنگینی و وزن است‌، تا قابل وزن کردن با آن ترازوها باشد، ولی حق آن است که "میزان‌" در این جا به معنای "وسیلة سنجش‌" است و می‌دانیم که هر چیزی وسیلة سنجش مناسب با خود را دارد، مانند: میزان الحراره‌(گرماسنج‌)، میزان الهوا(هواسنج‌) و میزان‌های دیگر که هر یک با چیزی که قرار است با آن سنجیده شود، هم‌آهنگ و متناسب هستند. در روایات آمده است‌: "میزان‌های سنجش در قیامت‌، پیامبران و امامان و پاکان و نیکانی هستند که در پروندة اعمال آن‌ها نقطة تاریکی وجود ندارد.(بحارالانوار، علامة مجلسی‌، ج 7، ص 252، نشر وفأ، بیروت‌.) هم‌چنین می‌خوانیم‌: "السلام علی میزان الاعمال‌; سلام بر میزان سنجش اعمال‌."(تفسیر نمونه‌، آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 13، ص 421، نشر دارالکتب الاسلامیة‌.) 2. پل صراط پل صراط به راهی گفته می‌شود که از جهنّم عبور می‌کند. بر اساس روایاتی که از امامان معصوم رسیده این راه‌، بر روی جهنّم به صورت پل قرار گرفته است‌. پیامبر6 در این‌باره می‌فرماید: "روح الامین به من خبر داد در آن هنگام که خداوند یکتا خلایق را از اولین و آخرین در صحنة قیامت متوقف می‌سازد، جهنّم را می‌آورد، و صراط را که باریک‌تر از مو و تیزتر از شمشیر است بر آن می‌نهد و بر صراط، سه پل قرار دارد... و به مردم دستور داده می‌شود که از آن بگذرند."(تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 26، ص 458ـ459، نشر دارالکتب الاسلامیة‌.) بر اساس آن چه از ظاهر روایات به دست می‌آید، مقصود از این راه‌، یک راه واقعی است‌، نه آن که کنایه و تمثیل باشد; به همین جهت‌، آیة شریف "وَ إِن مِّنکُم‌ْ إِلآ وَارِدُهَا;(مریم‌،71) و همة شما ]بدون استثنا[ وارد جهنّم می‌شوید." را با گذشتن از همین پُل‌، توجیه می‌کنند; بنابراین‌، انبیا و امامان معصوم‌: با گذشتن از این پُل وارد جهنّم شده از آن عبور می‌کنند و به این طریق‌، تفسیر این آیه که می‌فرماید: همه بدون استثنا وارد جهنّم می‌شوند روشن می‌گردد.