آیا توبه برای همه کس وجود دارد و حتی گناه‌کارترین مردم‌، چرا؟

از نظر آیات قرآن کریم‌، همیشه راه بازگشت و توبه به سوی خداوند متعال به روی بندگان باز است‌. قرآن کریم این کتاب نویدبخش رحمت‌، به همة مؤمنان فرمان توبه می‌دهد و می‌فرماید: "یَـََّأَیُّهَا الَّذِین‌َ ءَامَنُواْ تُوبُوَّاْ إِلَی اللَّه‌ِ تَوْبَة‌ً نَّصُوحًا عَسَی‌َ رَبُّکُم‌ْ أَن یُکَفِّرَ عَنکُم‌ْ سَیِّ ?‹َاتِکُم‌ْ وَ یُدْخِلَکُم‌ْ جَنَّـَت‌ٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الاْ ?َنْهَـَرُ; (تحریم‌، 8) ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به سوی خدا باز گردید، توبه کنید، توبه‌ای خالص و بی‌شائبه‌، امید است ]با این کار[ پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ‌هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است‌، داخل کند."(ر.ک‌: اخلاق در قرآن‌، آیة‌الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 1، ص 217ـ234، مدرسة الامام علی‌بن‌ابی‌طالب‌7 / مراحل اخلاق در قرآن‌، آیة‌الله جوادی آملی‌، ج 11، ص 156، مرکز نشر اسرأ.) ارکان توبه در پنج چیز خلاصه می‌شود: ترک گناه‌، ندامت‌، تصمیم بر ترک در آینده‌، جبران گذشته و استغفار. از نظر قرآن کریم‌، شخص گناهکار، برای جبران نمودن کوتاهی‌های گذشته باید (به دنبال توبه نمودن از گناه گذشته‌) در صدد اصلاح برآید: "فَمَن تَاب‌َ مِن بَعْدِ ظُـلْمِه‌ِ وَأَصْلَح‌َ فَإِن‌َّ اللَّه‌َ یَتُوب‌ُ عَلَیْه‌ِ إِن‌َّ اللَّه‌َ غَفُورٌ رَّحِیم‌ٌ; (مائده‌، 39) امّا آن کس که پس از ستم کردن‌، توبه و جبران نماید، خداوند توبه او را می‌پذیرد; زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است‌." همچنین آیه 54 از سورة شریفة انعام در این زمینه وارد شده است‌.( برای آگاهی از شرایط توبة کامل (که عبارت است از: ندامت‌، عزم بر ترک گناه برای همیشه‌، جبران حق‌الله، جبران حق‌الناس‌، از بین بردن آثار گناه در وجود خود، عادت دادن نفس به عبادت‌) / میزان الحکمة‌، باب التوبه / الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، جلال الدین سیوطی‌، ذیل آیه 8 سوره تحریم / کنزالعمال‌، ج 3، ص 508 و ج 4، ص 202 و 273.) خداوند در آیه هشت‌ِ سوره تحریم می‌فرماید: "یَأیّها الذین ءَامنوا توبوا إلی اللّه توبة‌ً نصوحاً; ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به درگاه خدا توبه‌ای راستین کنید." برخی گفته‌اند: توبه نصوح‌، توبه‌ای است که این چهار شرط را داشته باشد: 1. پشیمانی قلبی‌; 2. استغفار زبانی‌; 3. ترک گناه‌; 4. تصمیم‌ِ عمل نکردن گناه در آینده‌.(ر.ک‌: نمونه‌، همان‌، ج 24، ص 289 ـ مجمع‌البیان‌، مرحوم طبرسی‌، ج 10، ص 478، دارالمعرفة‌.) توبه حقیقی هر وقت انجام پذیرد انشأالله مورد قبول خداوند واقع می‌شود. اما این قبول تا زمانی است که انسان ملک الموت را با چشم خویش نبیند و بعد از فرا رسیدن مرگ‌، توبه پذیرفته نخواهد شد "برای کسانی‌که کارهای بد را انجام می‌دهند و هنگامی‌که مرگ یکی از آنها فرا می‌رسد می‌گوید: الان توبه کردم توبه نیست‌; و نه برای کسانی‌که در حال‌ِ کفر از دنیا می‌روند; اینها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده‌ایم‌" (نسأ/18) در پایان توجه شما را به سخنی از حضرت علی‌7 جلب می‌کنم که فرمود: "ترک الذنب أهون من طلب التوبة‌; یعنی ترک کردن گناه راحت‌تر از توبه کردن است‌."(میزان‌الحکمه‌، محمدی ری‌شهری‌، ج 1، ص 554، مکتب الاعلام الاسلامی‌.) چون ممکن است‌: 1ـ فرصت توبه کردن پیدا نشود 2ـ توفیق توبه نیابد 3ـ فرصت و توفیق بیابد ولی توبه‌اش مورد قبول واقع نشود و... . امید و رجأ، از عوامل مؤثر تربیتی است که می‌تواند نیروهای درونی انسان را برای نیل به مقصود بسیج سازد، و در مقابل‌، یأس و نومیدی مایة رکود و سکون نیروهای درونی است که سرانجام انسان را به فنا نزدیک می‌سازد. قرآن کریم‌، یکی از صفات برجسته پیامبران را، مسألة امید به رحمت و ترس آنان از عذاب الهی بیان می‌کند; "وَ یَدْعُونَنَا رَغَبًا وَ رَهَبًا وَ کَانُوا لَنَا خَـَشِعِین‌َ;(انبیأ،90) ما را در حال امید و اشتیاق به رحمت‌، و ترس از خشم و عذاب‌، با خضوع کامل می‌خوانند". تقارن آیات دوزخ و عذاب با آیات بهشت و نعمت‌، در راستای همین اصل است‌. وعدة پذیرش توبه‌، تحت شرائط خاص‌، شاخه‌ای از ایجاد امید در دل گنه‌کاران است که در آیندة خود تجدیدنظر کند، از گمراهی بازگشته‌، و از قانون‌شکنی دست بردارد; و هرگز "توبه‌" عامل تشویق بر خلاف‌کاری و قانون‌شکنی در زندگی دنیایی نیست‌. به تعبیر دیگر، هر انسانی‌، در طول زندگی به خاطر طغیان غرائز، به یک رشته خلاف و گناه کشیده شده و سرانجام کیفرهایی در نامه اعمال او نوشته می‌شود. حالا اگر این انسان راه توبه را به روی خود بسته ببیند، با خود چنین می‌اندیشد: سرنوشت من جز عذاب الهی و کیفر بینی‌، چیزی نیست‌، پس چرا در باقیماندة عمر، از لذت‌های نفسانی خودداری کنم‌؟ بدون شک با چنین عقیده‌، به فکر اصلاح خود نمی‌افتد و به خلاف کاری خود ادامه می‌دهد. خداوند حکیم‌، "توبه‌" را قرار داد تا چنین انسانی به آن معتقد شود و باور کند که خدای قهار کیفر ده‌، سنت دیگری را نیز در مسیر گنهکار قرار داده است‌; و آن این که اگر در باقی ماندة زندگی تصمیم بگیرد که دیگر گرد گناه نرود با توبه کردن گناهان پیشین آنان بخشیده می‌شود تا نور امید و سازندگی در زندگی او ایجاد شود. از این بیان روشن می‌شود که توبه‌، نه تنها عامل تشویق به گناه نیست‌، بلکه عامل کاهش گناه و خلاف می‌باشد; و چه بسا از این طریق‌، هزاران فرد آلوده‌، در نیمه دیگر زندگی‌، به پاکی و پیراستگی گرویده و از حجم جرائم و گناهان کاسته می‌شود. امام سجاد7 می‌فرماید: "انی اخاف علیک من قنوطک ما لا اخاف علیک من ذنبک‌; من از یأس و ناامیدی تو از رحمت الهی‌، بیش از گناهی که مرتکب شده‌ای‌، ترسانم‌".(بحارالانوار، علامه مجلسی‌;، ج 46، ص 7، مؤسسه الوفأ / ر.ک‌: منشور جاوید، آیت الله جعفر سبحانی‌، ج 8، ص 214 ـ 221، دارالقرآن الکریم‌.)