آیا برادران یوسف توبه کردند و نجات یافتند؟ آیا اصحاب باغ ـ که در سورة قلم آمده است‌، توبه کردند؟

پس از این که حضرت یوسف خزانه‌دار مصر شد، برادرانش برای تهیه آذوقه‌، دوبار به مصر سفر کردند. در سفر دوم‌، یوسف را شناختند و به اشتباه خودشان اعتراف کردند: "قَالُواْ تَاللَّه‌ِ لَقَدْ ءَاثَرَکَ اللَّه‌ُ عَلَیْنَا وَإِن کُنَّا لَخَـَطِ ?‹ِین‌َ ;(یوسف‌،91) گفتند: به خدا سوگند، که واقعاً خدا تو را بر ما برتری داده است و ما خطاکار بودیم‌." حضرت یوسف به آنان فرمود: "قَال‌َ لاَ تَثْرِیب‌َ عَلَیْکُم‌ُ الْیَوْم‌َ یَغْفِرُ اللَّه‌ُ لَکُم‌ْ وَ هُوَ أَرْحَم‌ُ الرَّ َحِمِین‌َ ;(یوسف‌،92) گفت‌: امروز بر شما سرزنشی نیست‌. خدا شما را می‌آمرزد و او مهربان‌ترین مهربانان است‌." پس از بازگشت از سفر مصر به پدرشان‌، حضرت یعقوب عرض کردند: "قَالُواْ یَـََّأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَآ إِنَّا کُنَّا خَـَطِ ?‹ِین‌َ ;(یوسف‌،97) گفتند: ای پدر، برای گناهان ما آمرزش خواه که ما خطاکار بودیم‌." پدرشان فرمود: "قَال‌َ سَوْف‌َ أَسْتَغْفِرُ لَکُم‌ْ رَبِّی‌َّ إِنَّه‌ُو هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم‌ُ ;(یوسف‌،98) گفت‌: به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش می‌خواهم‌، که او همانا آمرزندة مهربان است‌." از این که برادران یوسف به خطایشان اعتراف کردند و از پدرشان خواستند از خدا برایشان درخواست آمرزش کند، معلوم می‌شود که آنان توبه کردند. داستان اصحاب باغ در سورة قلم آیه‌های 17 تا 33 بیان شده است‌. خلاصة ماجرای آن چنین است‌: باغی در دست پیرمرد مؤمنی بود، او به قدر نیاز از آن بر می‌گرفت و بقیه را به مستحقان و نیازمندان می‌داد. هنگامی که از دنیا چشم پوشید، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم‌، چون عیال و فرزندان ما بسیارند و ما نمی‌توانیم مانند پدرمان عمل کنیم‌; از این رو، تصمیم گرفتند تمام مستمندان را ـ که هر سال از آن باغ بهره می‌گرفتند ـ محروم سازند. به خاطر این تصمیم غلطشان‌، آتشی سوزان و صاعقه‌ای مرگبار آن باغ خرم و سرسبز را هم چون سیاهی گردانید و جز مشتی خاکستر از آن باقی نماند. پس از این که باغ در چنین حالی دیدند، به ظلم و طغیان خویش اعتراف کردند. "قَالُواْ سُبْحَـَن‌َ رَبِّنَآ إِنَّا کُنَّا ظَـَـلِمِین # فَأَقْبَل‌َ بَعْضُهُم‌ْ عَلَی‌َ بَعْض‌ٍ یَتَلَـَوَمُون # قَالُواْ یَـَوَیْلَنَآ إِنَّا کُنَّا طَـَغِین # عَسَی‌َ رَبُّنَآ أَن یُبْدِلَنَا خَیْرًا مِّنْهَآ إِنَّـآ إِلَی‌َ رَبِّنَا رَ َغِبُون‌َ ;(قلم‌،29ـ32) گفتند: پروردگارا، تو را به پاکی می‌ستاییم‌، ما واقعاً ستمگر بودیم‌. پس بعضی‌شان رو به بعضی دیگر آوردند و هم دیگر را به نکوهش گرفتند. گفتند: ای وای بر ما که سرکش بوده‌ایم‌. امید است که پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد، زیرا ما به پروردگارمان مشتاقیم‌." در مورد این که آیا آنان به راستی از کار خود پشیمان شدند و توبه کردند یا مانند بسیاری از ظالمان که وقتی گرفتار عذاب می‌شوند، به طور موقت بیدار می‌شوند، امّا همین که عذاب برطرف شد، باز همان برنامه‌ها را تکرار می‌کنند؟ میان مفسران اختلاف نظر است‌. در بعضی روایات می‌خوانیم که آنان از روی خلوص نیت توبه کردند و خداوند توبة آنان را پذیرفت و باغی بهتر به آنان عطا فرمود.( ر.ک‌: بحارالانوار، علامه مجلسی‌، ج 70، ص 326، مؤسسة الوفأ، بیروت / تفسیر المیزان‌، علامه طباطبایی‌، ج 20، ص 375، دفتر انتشارات اسلامی / تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران ،ج 24، ص 392ـ406، دارالکتب الاسلامیة‌. )