آیا از انسانی که در بیابان‌ها و جنگل‌ها زندگی می‌کند و آگاهی از معارف ندارد در آخرت پرسش می‌شود؟

از آیات قرآن کریم (زلزله‌، 7ـ8) استفاده می‌شود که هر کس مرتکب گناه و کار بدی شود، جزای آن را در قیامت خواهد دید; مگر این‌که توبه کند و در همین دنیا از گناه پاک شود و نقایص خود را با اعمال صالح جبران نماید.( ر.ک‌: سوره فرقان / آیة 7. ) و یا اگر لایق شفاعت باشد، مورد شفاعت قرار گیرد. ولی گنهکارانی که از فضل و رحمت بی‌پایان الهی استفاده نکنند و با بار گناه وارد قیامت شوند، به میزان جرم و گناهشان در جهنم می‌مانند و بعد از پاک شدن از آلودگی‌، وارد بهشت می‌شوند. تنها عده‌ای همچون کافران و منافقان معاند، برای همیشه در جهنم باقی خواهند ماند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: "إِن‌َّ اللَّه‌َ جَامِع‌ُ الْمُنَـَفِقِین‌َ وَالْکَـَفِرِین‌َ فِی جَهَنَّم‌َ جَمِیعًا; (نسأ، 140) ... خداوند، منافقان و کافران را همگی در دوزخ گرد خواهد آورد"، "أُوْلَـََّئِکَ أَصْحَـَب‌ُ النَّارِ هُم‌ْ فِیهَا خَـَـلِدُون‌َ; (آل‌عمران‌، 116 و مجادله‌، 17) ... و آنان اهل آتشند و در آن جاودانه خواهند ماند". بنابراین جهنمیان به تدریج از جهنم نجات می‌یابند و سرانجام عدّه محدودی در آن باقی می‌مانند و یا هیچ باقی نمی‌مانند. عدة زیادی از آن‌ها که در پرسش آمده مستضعف فکری و عقیدتی هستند نه کافر و غیرشیعه‌، و مستضعفان و کسانی که به اصطلاح "مرجون لامر الله" هستند در آخرت امتحان می‌شوند. پس اگر در مقابل امر ذات حق نایستادند و اطاعت کردند، به جهنم نمی‌روند... خداوند متعال می‌فرماید: "إِلآ الْمُسْتَضْعَفِین‌َ مِن‌َ الرِّجَال‌ِ وَالنِّسَآءِ وَالْوِلْدَ َن‌ِ لاَ یَسْتَطِیعُون‌َ حِیلَة‌ً وَلاَ یَهْتَدُون‌َ سَبِیلاً; (نسأ، 98) مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره‌جویی نتوانند و راهی نیابند". آیه مذکور به این حقیقت اشاره دارد که جهل به معارف دین در صورتی که ناشی از قصور و ضعف باشد و خود انسان جاهل‌، هیچ دخالتی در آن قصور و ضعف نداشته باشد در درگاه خداوند معذور است‌; زیرا هیچ انسانی جز به مقدار طاقت و توانش تکلیف ندارد. (بقره‌، 286) و امروزه بسیاری از انسان‌ها نسبت به معارف و حقایق الهی قصور دارند و در واقع مستضعف فکری و فرهنگی هستند.( ر.ک‌: المیزان‌، علامه طباطبایی‌;، ج 5، ص 53 ـ 62، اعلمی‌، بیروت‌. ) خداوند متعال در قیامت‌، مجانین و افراد ابله و کم عقل و افراد جاهل قاصر و افرادی که بین دو پیامبر (زمان فترت‌) زندگی می‌کردند و دستورات الهی به آن‌ها نرسیده و افراد کر و لال که به احکام الهی آشنا نشدند، برای آن‌ها صحنه‌ای شبیه صحنة دنیا که دارتکلیف است‌، مهیا می‌کند و آن‌ها را آزمایش می‌کند و بدین ترتیب‌، وضع آنان را روشن می‌نماید; کسانی که از عهدة امتحان برآمدند، اهل نجات و گرنه اهل دوزخ خواهند بود.( اصول کافی‌، شیخ کلینی‌;، ج 3، ص 248، سید الشهدأ7 / مجموعة آثار استاد شهید آیة الله مطهری‌;، ج 1، ص 338ـ342، انتشارات صدرا. )