چگونه انسان می‌تواند خویش را ارزیابی کند؟ با توجه به آیة 14 اسرأ.

نخستین گام برای ارزیابی خویش‌، شناخت کامل و دقیق صفات‌، حالات و رفتارهای خویش است‌. یکی از راه‌های شناخت خود، محاسبة نفس است‌; یعنی حساب رسی و بازنگری نسبت به گذشته و این که آدمی در هر شبانه روزی وقتی را معین کند که در آن به حساب نفس خویش برسد و طاعات و معاصی خود را بسنجد. اگر خود را در انجام واجبات مقصر یافت یا معصیتی از او سرزده بود، نفس خویش را مورد عتاب قرار دهد و بر جبران عزم نماید و اگر همة واجبات را بجا آورده و گناهی از او سر نزده است‌، خدا را شکر کند و اگر کارهای مستحب انجام داده‌، شکر خدا را افزون نماید.( ر.ک‌: معراج السعادة‌، ملااحمد نراقی‌، ج 1، ص 697 انتشارات هجرت / الاخلاق‌، سید عبداللّه شبّر، ترجمة محمدرضا جباران‌، ص 435 ـ 437، انتشارات هجرت / علم اخلاق اسلامی‌، سید جلال الدین مجتبوی‌، ج 3، ص 119، انتشارات حکمت / چهل حدیث‌، امام خمینی‌، ص 109، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌. ) این مرحله بسیار مهم است‌، زیرا شناخت آدمی از خودش‌، آن گونه که هست‌، مشکل است‌. نفس اماره و غریزه خود خواهی‌، انسان را فریب می‌دهد و زشتی‌ها را زیبا و زیبایی‌ها را زشت می‌نماید. بنابراین در شناخت خویش باید کاملاً خود را از خویشتن تخلیه نمود; یعنی باید خود را به جای دیگر فرض کرد و مورد بررسی قرار داد و تمام حرکات‌، خاطرات‌، اندیشه ها، برخوردها، صفات و حالات را در برابر خویش مجسم نموده‌، بدون ذرّه‌ای چشم پوشی‌، مورد بررسی قرار داد.( ر.ک‌: نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی‌، آیت اللّه مهدوی کنی‌، ص 365 ـ 368، دفتر نشر فرهنگ اسلامی‌. ) دومین گام در ارزیابی خویش‌، یافتن میزان‌های حقیقی و واقعی است‌. از آیات قرآن و روایات معصومین‌: میزان ها و وسایلی برای سنجش آدمی استفاده می‌شود: 1. حق‌; "والوَزن‌ُ یَومَغ‌ذٍ الحَق‌ُّ...; (اعراف‌،8) وزنة سنجش اعمال در آن روز، حق است‌..."( ر.ک‌: المیزان‌، علامه طباطبایی‌، ترجمة سیدمحمد باقر موسوی همدانی‌، ج 8، ص 14، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی‌. ) 2. قسط و عدل‌; "ونَضَع‌ُ المَوَزین‌َ القِسطَ لِیَوم‌ِ القِیـَمَة‌..."(انبیأ،47) در روایتی از امام صادق‌پرسیدند: معنای میزان چیست‌؟ فرمود: عدل است‌.( ر.ک‌: بحارالانوار، علامه مجلسی‌، ج 10، ص 187. ) 3. پیامبران‌، اوصیا، ائمه و امیر المؤمنین‌:; در روایات‌، پیامبران‌، اوصیا، امامان و حضرت امیر المؤمنین به خصوص‌، میزان معرفی شده‌اند. در زیارت نامه امیر مؤمنان می‌خوانیم "السلام علی میزان الاعمال‌"( ر.ک‌: همان‌، ج 7، ص 251 ـ 252; ج 24، ص 68 و 309; ج 100، ص 287; ج 53، ص 47; ج 93، ص 140 / تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 6، ص 90 ـ 93. ) 4. قرآن کریم‌; در روایت است‌: "اعرضوا اعمالکم علی الکتاب‌; اعمال تان را بر قرآن عرضه کنید."( بحارالانوار، ج 22، ص 402. ) ناگفته نماند که این چهار میزان‌، همه جلوه‌های یک حقیقت هستند. پس از شناخت خود و یافتن میزان سنجش آدمی‌، باید خود را با آن میزان ها سنجید، که با این سنجش‌، مقدار ارزش خود را به دست می‌آوریم‌. هر چه در این میزان ها از وزن بیشتری برخوردار باشیم و به حق و عدل و پیامبران و امامان و حضرت علی‌: و حقایق قرآن نزدیک‌تر باشیم‌، ارزش ما بیشتر است‌. با این سنجش به ارزیابی خویش دست می‌یابیم‌. آیة 14 سورة اسرأ مربوط به قیامت است‌. آن‌گاه که نامة اعمال بندگان به دستشان داده می‌شود و به آنان گفته می‌شود: نامه‌ات را بخوان‌; کافی است که امروز خودت حساب‌رس خود باشی‌.