خداوند، در مورد بهترین راه روان‌شناسی کردن انسان‌ها، چه می‌فرماید؟

بی‌گمان‌، قرآن کریم‌، کتاب مختص به علمی خاص‌، مثل روان‌شناسی‌، نیست‌، بلکه کتاب "انسان سازی‌" است که با روح و روان انسان‌ها می‌پرداز; چرا که اصالت افراد به روح الهی آنان است که از آن تعبیر به "خود" می‌شود. قرآن می‌کوشد که انسان "خود" را کشف کند و با شناخت آن بتواند احساس شرافت و کرامت و تعالی کند و خویشتن را از تن دادن به پستی‌ها، برتر شمرده و به قداست خویش پی ببرد.(ر.ک‌: مجموعه آثار استاد شهید مطهری‌، ج 2،(مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی ـ انسان در قرآن‌)، ص 282، انتشارات صدرا / معارف قرآن‌، استاد محمد تقی مصباح یزدی‌، ج (3 ـ 1)، ص 447، انتشارات در راه حق‌.) قرآن کریم‌، در راستای هدایت‌گری همه انسان‌ها بسوی نور و ایمان و دوری گزیدن آنان از کفر و نفاق‌، در برخی آیات‌، به علائم و نشانه‌های افراد با ایمان و یا روحیات کفرپیشگان و منافقین‌، پرداخته است‌. الف‌) بعضی از ویژگی‌های روحی و روانی مؤمنین‌، در قرآن کریم از این قرار است‌: 1. برخوردار از "آرامش‌" و اطمینان قلبی خاص‌: می‌فرماید: "الَّذِین‌َ ءَامَنُواْ وَ تَطْمَغ‌ن‌ُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللَّه‌ِ أَلاَ بِذِکْرِ اللَّه‌ِ تَطْمَغن‌ُّ الْقُلُوب‌;(رعد، 28) همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باش که با یاد خدا، دل‌ها آرامش می‌یابد."(نظر کنید به‌: (فتح‌، 4).) 2. خدا محوری‌: در تمامی امور خویش به دنبال این مهم می‌باشند، می‌فرماید: "محمد9 پیامبر خداست‌; و کسانی که با اویند، بر کافران سختگیر ]و[ با یکدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می‌بینی فصل و خشنودی خدا را خواستارند." (فتح‌، 29)(نظر کنید به‌: (حشر، 8); (مزمل‌، 20); (مائده‌، 2) و... .) توکل بر خداوند، محبت او و انجام فرایض و ترک محرمات برای او و... همه در این مقوله است‌. 3. عفو و بخشش‌: می‌فرماید: "]متقین‌[ همانانند که در فراخی و تنگی انفاق می‌کنند; و خشم خویش را فرو می‌برند; و از مردم در می‌گذرند: و خداوند نکوکاران را دوست دارد." (آل عمران‌، 134) 4. نوع دوستی‌: آیاتی که در مورد انفاق‌، ایثار، تواضع در برابر مؤمنان است حکایت از این روحیه در مؤمنین دارد.(نظر کنید به‌: (آل عمران‌، 133 ـ 134); (حشر، 9); (توبه‌، 92); (بقره‌/ 3).) ب‌) برخی از ویژگی‌های روحی و روانی کفار و مشرکین‌، از این قرار است‌: 1. استکبار در مقابل حق‌: سرکشی کردن در زیر بار حق نرفتن و عناد و لجاجت در مقابل حق و همچنین استهزأ رسولان الهی و آیات خداوند، همگی از این روحیه زشت سرچشمه می‌گیرد که بیشتر در کفار است‌; خداوند می‌فرماید: "امّا کسانی که کافر شدند (به آنها گفته می‌شود:) مگر آیات من بر شما خوانده نمی‌شد و شما استکبار کردید و قوم مجرمی بودید؟! (جاثیه‌، 31)(نظر کنید به‌: (بقره‌/ 87); (اعراف‌، 13و 36 و 40).) و این روحیه بود که باعث کفر و مترود شدن شیطان گشت‌.(نظر کنید به‌: (بقره‌، 34); (ص‌، 74).) 2. تعصب جاهلی‌: خداوند می‌فرماید: "(به خاطر بیاورید) هنگامی را که کافران در دل‌های خود خشم و نخوت جاهلیت داشتند." (فتح‌، 26) بخشی از این تعصب ما در زمینه آیین و مکتب بوده است‌(نظر کنید به‌: (بقره‌، 113).) و یا تعصب قومی بخشی از آن بوده‌((شعرأ، 198، 199).) ج‌) قسمتی از ویژگی‌های روحی منافقین‌، در قرآن کریم این چنین است‌: 1. "متزلزل و مضطرب‌": از آنجا که منافق چند چهره دارد و یا به تعبیری شکلی ندارد و همانند آب‌، شکل ظرفی است که در قرآن قرار می‌گیرد و به شکل محیطی است که در آن زندگی می‌کند، او همواره از روحیه‌ای مضطرب برخوردار است‌; قرآن کریم در مورد آنان می‌فرماید: "مُّذَبْذَبِین‌َ بَیْن‌َ ذَ َلِکَ لاَ َّ إِلَی‌َ هَـََّؤُلاَ َّءِ وَلاَ َّ إِلَی‌َ هَـََّؤُلاَ َّءِ ;(نسأ، 143) آنها ]منافقین‌[ افراد بی‌هدفی هستند که نه به سوی اینها و نه سوی آنهایند. (نه در صف مؤمنان قرار دارند، و نه در صف کافران‌.") 2. منفعت‌طلبی‌: حتی می‌توان انگیزه آن تزلزل را در همین امر دانست که در این جهت دست به دروغ و زد و بند و جاسوسی و فتنه‌گری و... می‌زنند. قرآن کریم در آیات فراوانی پرده از این روحیه پست آنان برداشته است‌.(نظر کنید به‌: (منافقون‌، 1); (نسأ، 142); (بقره‌، 15) و... رجوع کنید به‌: مسئولیت و سازندگی‌، علی صفایی حائری‌، ص 150، انتشارات هجرت‌.) 3. بدگمانی و ترس از هر حادثه‌ای‌: قرآن می‌فرماید: "یَحْسَبُون‌َ کُل‌َّ صَیْحَة‌ٍ عَلَیْهِم ;(منافقون‌، 4) هر فریادی‌، از هر جا بلند شود، بر ضد خود می‌پندارند." اگر منظور از "روان‌شناسی کردن انسان‌" شناخت روان خویش باشد، قرآن کریم در آیات مختلفی به بیان ویژگی‌های روحی نوع انسان پرداخته است که برخی از آنها عبارتند از: 1. حرص‌: می‌فرماید: "به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است هنگامی که بدی به او رسد، بی‌تابی می‌کن #¢ و هنگامی که خوبی به او رسد، مانع دیگران می‌شود (و بخل می‌ورزد.")(معارج‌، 19 ـ 21) 2. عجول بودن‌: خداوند، انسان را موجودی شتاب‌زده معرفی کرده و می‌فرماید: "انسان (بر اثر شتاب‌زدگی‌)، بدی‌ها را طلب می‌کند، آن‌گونه که نیکی‌ها را می‌طلبد; و انسان همیشه عجول بوده است‌." (اسرأ، 11) البته در آیاتی از انسان ستایش شده‌(نظر کنید به‌: (تین‌، 4); (مؤمنون‌، 14); (اسرأ، 70).) که در واقع مجموعه این آیات‌، ناظر به استعدادهای ویژه انسان است و از نظر قرآن کریم هر انسانی در درون خود بالقوه دارای این دو استعداد است می‌فرماید: "وَ نَفْس‌ٍ وَ مَا سَوَّغ‌هَا # فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَغ‌هَا ;(شمس‌، 7 ـ 8) و قسم به جان آدمی و آن کس که آن را (آفریده و) منظم ساخته‌# سپس فجور و تقوا (شر و خیرش‌) را به او الهام کرده است‌." بهترین راه روان‌شناسی انسان از این جهت همین است که انسان خود را بشناسد و با شناخت شرافت و کرامت خویش خود را تزکیه کند و بر طبق پیروی از عقل و شرع به فلاح و رستگاری نایل گردد.(ر.ک‌: تفسیر المیزان‌، علامه طباطبایی‌;، ج 7، ص 162، انتشارات اسماعیلیان / گامی فراسوی روان‌شناسی اسلامی‌، دکتر حسن شرقاوی‌، ترجمه دکتر سید محمد باقر حجتی‌، دفتر نظر فرهنگ اسلامی‌.)