راه عاقبت به خیر شدن انسان چیست‌؟ آیا عبادت فراوان در این کار مؤثر است‌، اگر چنین است‌، چرا ابن ملجم با وجود عبادت فراوان‌، حتی خواندن نماز

1. شاید بتوان گفت که اساسی‌ترین راه عاقبت به خیر شدن انسان‌، تلاش خستگی‌ناپذیر در خودسازی‌، و اصلاح و تربیت خود است‌، و جهت کلی آن را نیز بندگی آمیخته با اخلاص او تشکیل می‌دهد. پیداست که دست مایه این تلاش مقدس‌، پایداری در برابر هواهای نفسانی و یاری جستن همیشگی از خداوند در این راه دشوار و پرفراز و نشیب است‌. به نمونه هایی از این میدان کارزار با هواهای نفسانی در روایتی از امام صادق‌اشاره شده است‌: "مَن‌ْ ملک نفسه اذا رغب‌، واذا رهب‌، واذا اشتهی‌، واذا غضب‌، واذا رضی‌، حرّم الله جسده علی النّار; کسی که به هنگام تمایل‌، ترس‌، شهوت‌، خشم و خشنودی از کسی‌، بر خود مسلّط باشد (آن‌چنان که این امور، او را از فرمان خداوند منحرف نسازد)، خداوند بدن او را بر آتش حرام می‌کند."(وسایل الشیعه‌، حر عاملی‌، ج 11، ص 123، المکتبة الاسلامیه‌.) 2. سازندگی نفس و مراقبت همیشگی از آن‌، مورد تأکید قرآن کریم نیز می‌باشد، تا آن جا که در این باره می‌فرماید: "یَـََّأَیُّهَا الَّذِین‌َ ءَامَنُواْ عَلَیْکُم‌ْ أَنفُسَکُم‌ْ...َ ;(مائده‌،105) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، مراقب خود باشید." 3. هم چنان که در روایت نخست اشاره شد، روح عبادت‌، اخلاص و گسستگی از غیرخدا در این عمل‌، تکامل آفرین است‌; از این رو، دلیل عاقبت به خیر نشدن‌، عابدانی مانند ابن‌ملجم‌، بی‌نصیب بودن عبادتشان از این شرط اساسی در عبادت بوده است‌. 4. از جمله پیامدهای خودسازی‌، خودشناسی است‌; چرا که این دو از یک‌دیگر، جدا نمی‌شوند.(تفسیر نمونه‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 19، ص 395، دار الکتب الاسلامیه‌.) در حقیقت انسان در پرتو خودسازی‌، به خودشناسی نیز دست می‌یابد. 5. عبادت همراه با شرایط مزبور، انسان را بیداردل‌، نورانی و باصفا کرده‌، این روحیّه را در او به وجود می‌آورد که نه به هنگام نعمت خود را از مجازات الهی در امان می‌بیند، و نه در زمان روبه‌رو شدن با گرفتاری‌، از رحمتش قطع امید می‌کند. این دو عامل نیز، آنان را در حرکتی مداوم و آمیخته با هوشیاری و احتیاط، به سوی دوست می‌برد.(همان‌، ص 393.) قرآن کریم در این باره می‌فرماید: "أَمَّن‌ْ هُوَ قَـَنِت‌ٌ ءَانَآءَ الَّیْل‌ِ سَاجِدًا وَ قَآغ‌مًا یَحْذَرُ الاْ ئَخِرَة‌َ وَ یَرْجُواْ رَحْمَة‌َ رَبِّه‌ِی قُل‌ْ هَل‌ْ یَسْتَوِی الَّذِین‌َ یعْلَمُون‌َ وَ الَّذِین‌َ لاَ یَعْلَمُون‌َ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الاْ ئَلْبَـَب‌ِ ;(زمر،9) ]آیا چنین کسی با ارزش است (اشاره به آیه قبل‌)[ یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول بوده‌، و در حال سجده و قیام‌، از عذاب آخرت می‌ترسد، و به رحمت پروردگارش‌، امیدوار است‌؟ بگو آیا کسانی که می‌دانند، با کسانی که نمی‌دانند، یکسانند؟ تنها صاحبان مغز، متذکّر می‌شوند".