نصیحت دارای چه ویژگی‌هایی است‌؟

نصیحت از مادّة "نصح‌" بمعنای "خالص شدن و خالص کردن‌" است‌; پند دادن را از آن جهت "نصح‌" و "نصیحت‌" گویند که از روی خلوص نیت و خیرخواهی محض است‌.(قاموس قرآن‌، سیدعلی اکبر قرشی‌، ج‌، ص 71، دارالکتب الاسلامیة‌.) بنابراین هر نصیحتی باید دارای دو عنصر مهم یعنی خلوص نیت و خیرخواهی محض باشد. در قرآن شریف نصایح گوناگونی از افراد مختلف بیان شده است از آن جمله‌: 1. نصایح حضرت ابراهیم‌غ به آزر (مریم‌، 42ـ45; انعام‌، 74) 2. نصایح حضرت موسی‌غ به فرعون (طه‌، 43ـ55) 3. نصایح حضرت موسی‌غ و قومش به قارون (قصص‌، 76ـ80) 4. نصایح حضرت یعقوب‌غ به یوسف و فرزندان دیگرش (یوسف‌، 5 و 67) 5. نصایح حضرت یوسف‌غ به دوستان زندانش (یوسف‌، 37ـ40) 6. نصایح هابیل به قابیل (مائده‌، 27ـ29) 7. نصایح لقمان به فرزندش (لقمان‌، 13ـ19) 8. نصایح پیامبران دیگر به امت‌هایشان (اعراف‌، 61ـ93)و... برخی از شرایط و آداب نصیحت (اعم از بزرگ به کوچک و یا کوچک به بزرگ‌) که می‌توان از مجموع آیات مذکور استفاده کرد عبارتند از: 1. صفات و حالات و شرائط نصیحت‌گر: الف ـ دلسوزی و محبت‌; به گونه‌ای که مخاطب آن را لمس و احساس کند. ب ـ حلم و بردباری و سعه صدر و پرهیز از عجله و شتابزدگی‌، چه آن‌که نصایح تدریجاً در دلها نفوذ می‌کند و اثر می‌گذارد. ج ـ پرهیز از هر نوع لجاجت و اصرار و مجادله‌های بیهوده و خشونت و برتری جویی‌. د ـ ایمان و اعتقاد و اخلاص نسبت به گفته‌ها و اهداف و منویات خویش‌، نه تزویر و سخن پراکنی و نیرنگ بازی‌. 'û ـ رعایت انصاف و شناخت و درک عمیق از مخاطب‌، زمان‌، واقعیتها و حقایق و توقعات و انتظارات مخاطب‌. 2. ویژگیهای گفتار و نصیحت‌: الف ـ ادب در گفتار و مکالمه و محاوره‌. ب ـ پرهیز شدید از ایجاد حس‌ّ حقارت در مخاطب (نصیحت و موعظه بگونه‌ای نباشد که باعث تحقیر مخاطب گردد). ج ـ تبیین صحیح واقعیات و حقایق‌. د ـ لحن کلامی آرام و استفاده از آهنگ تأثیرگذار در نحوة بیان‌. 'û ـ استناد به موارد عینی و نمودارها و الگوها و... (با رعایت جوانب شرعی‌). ط ـ غیر مستقیم بودن نصیحت‌، خصوصاً اگر نصیحت از سوی کوچک‌تر باشد. 3. صفاتی که به نحوی به مخاطب مربوط می‌شود: الف ـ حفظ حرمت و احترام مخاطب یا مخاطبین از سوی گوینده‌. ب ـ عدم احساس تحمیل عقاید و افکار و نظریات‌. ج ـ استفادة گوینده از موقعیتهای روانی مناسب مخاطب یا مخاطبین‌.(جهت آگاهی بیشتر به تفسیر المیزان‌، علامه طباطبائی‌; / تفسیر نمونه‌، آیة الله مکارم شیرازی و دیگران / تفسیر نور، محسن قرائتی‌; ذیل آیات مذکور مراجعه شود.) خوبست بدانیم انسان تنها اندیشه و خرد نیست تا فقط در برابر قدرت استدالال تسلیم گردد بلکه علاوه بر آن مجموعه‌ای از عواطف و احساسات گوناگون که بخش مهمی از روح او را تشکیل می‌دهد در وجود او نهفته است که باید آنها را به طرز صحیح و معقولی اشباع کرد. خداوند در قرآن کریم به پیامبرش دستور می‌دهد تا از طریق حکمت و موعظه حسنه به نصیحت و ارشاد خلق بپردازد "ادْع‌ُ إِلَی‌َ سَبِیل‌ِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَة‌ِ وَالْمَوْعِظَة‌ِ الْحَسَنَة‌"(نحل ـ 125) رعایت عدل و انصاف در تبیین واقعیات و حقایق از اهرمهای تأثیرگذار نصیحت و موعظه است در قرآن شریف آمده است‌: "قُل‌ْ إِن کَان‌َ لِلرَّحْمَـَن‌ِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّل‌ُ الْعَـَبِدِین‌;(زخرف‌،81) بگو ای پیامبر اگر خداوند دارای فرزندی باشد واقعاً من نیز گردن خواهم نهاد". استفادة از لحن آرام و مؤدبانه شرط اصلی نصیحت و موعظه است‌، و این آیه از مواعظ بلند لقمان حکیم است که قرآن یادآور شد "وَاغْضُض‌ْ مِن صَوْتِکَ;(لقمان‌:19) سخن‌، آهسته گوی‌." و نهایتاً تدبّر در نصایح حضرت ابراهیم‌غ به آزر که قرآن با شکوه تمام آن را ذکر می‌کند: "وَاذْکُرْ فِی الْکِتَـَب‌ِ إِبْرَ َهِیم‌َ إِنَّه‌ُ کَان‌َ صِدِّیقًا نَّبِیًّا # إِذْ قَال‌َ لاِ ?َبِیه‌ِ یَـََّأَبَت‌ِ لِم‌َ تَعْبُدُ مَا لاَ یَسْمَع‌ُ وَ لاَ یُبْصِرُ وَ لاَ یُغْنِی عَنکَ شَیْ ?‹ًا # یَـََّأَبَت‌ِ إِنِّی قَدْ جَآءَنِی مِن‌َ الْعِلْم‌ِ مَا لَم‌ْ یَأْتِکَ فَاتَّبِعْنِی‌َّ أَهْدِکَ صِرَ َطًا سَوِیًّا # یَـََّأَبَت‌ِ لاَ تَعْبُدِ الشَّیْطَـَن‌َ إِن‌َّ الشَّیْطَـَن‌َ کَان‌َ لِلرَّحْمَـَن‌ِ عَصِیًّا # یَـََّأَبَت‌ِ إِنِّی‌َّ أَخَاف‌ُ أَن یَمَسَّکَ عَذَاب‌ٌ مِّن‌َ الرَّحْمَـَن‌ِ فَتَکُون‌َ لِلشَّیْطَـَن‌ِ وَلِیًّا"(مریم‌،41ـ45) پدرم‌! چرا ناشنوای نابینا را می‌پرستی‌؟! موجوداتی که از برآوردن کوچکترین نیاز تو عاجزند؟! پدرم‌! هر گز شیطان را بندگی نکن که او در مقابل خدای رحمان سرکشی کرد. پدرم‌! من از گرفتاری و عذاب الهی بر تو بیم دارم و هراسانم‌. (منبع‌: مجلدات گوناگون تفسیر نمونه‌)