اثرات تربیتی اسوه‌سازی در قرآن چیست‌؟

مسلماً روش الگویی در تربیت‌، ارشاد و هدایت و تبلیغ و مقوله‌های مشابه آن‌ها از مؤثرترین شیوه‌ها است‌. بدین سبب تمام دست اندرکاران تربیت و تبلیغ همواره توجّه ویژه‌ای بدان کرده‌اند. از لحاظ علمی‌، روش الگویی‌، در تربیت بسیار کار ساز است‌. کودک و نوجوان در روند رشد هوشی و اجتماعی بیش از هر چیز از الگوهای خود تاثیر می‌پذیرد و رفتار و برخوردهای خود را بر اساس نوع رفتار والدین و مربیان شکل می‌دهد. برخی از اثرات اسوه‌سازی عبارتند از: 1. میزان و ترازوی سنجش رفتار الگوها، میزان‌های سنجش صفات پاک و پلید انسان‌ها هستند. در ارزیابی و اندازه‌گیری و بازبینی اخلاق‌، میزان همان الگوها و قهرمانان هستند. اگر در تربیت و پرورش انسان‌ها الگوها به کار گرفته نشوند و انسان در زندگی ظاهری و عقلی و ایمانی خویش فاقد ملاک‌ها و میزان‌های انسانی باشد، گرفتار سردرگمی‌، خودبینی‌، بلندپروازی خطرناک خواهد شد و از پرواز به سوی قلّه‌های رفیع محروم خواهند ماند. 2. هدایت و راهیابی از طریق الگوها وجود الگوهای برتر و کامل‌تر در اختیار تربیت یافتگان و نقش بارز الگوها در امور تربیتی‌، سبب رهنمونی و روشنگری سیر و شناساندن مقصد رشد و تکامل آدمیان است‌. الگوها در هدایت و راهنمایی انسان‌ها به مثابه نقش سرمشق برای آموزش و نقش قطب‌نما برای پیمودن راه است‌. نمونه بارز چنین الگوهایی‌، پیامبران هستند. پیامبران پس از رسیدن به کمال‌، بیش از آن که با گفتار راهنمای مردم باشند، با کردار مردم را به کمال راهنمایی می‌کنند. 3. وجود اسوه‌، دلیل امکان پای‌بندی به مکتب‌وجود بهترین‌ها و اسوه‌های رفتاری تربیت شده توسط مکتب‌، انسان‌ها را نسبت به امکان التزام به آموزه‌ها و احکام دینی متقاعد می‌سازد. وجود اسوه‌ها بیانگر این است که تعالیم مکتب و آرمان‌های آن به منزله ایده‌آل‌های ناممکن نیست‌; هم چنان که خداوند از آیه 4 سورة ممتحنه برای مؤمنان در امکان پشت پا زدن به قوم و خویش مشرک‌، به حضرت ابراهیم و پیروانش مثال می‌زند. قطعاً برای شما در ]پیروی از[ ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست آنگاه که به قوم خود گفتند: "ما از شما و از آن‌چه به جای خدا می‌پرستید بیزاریم‌. به شما کفر می‌ورزیم و میان ما و شما دشمنی و کینه همیشگی پدیدار شده تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید." 4. اسوه‌ها، سرمشق‌های عینی و قابل دسترسی‌استفاده از بسیاری از روش‌ها و ابزار تربیتی‌، مستلزم فراهم شدن شرایط و امکانات خاصی است‌. اما در روش الگویی‌، چون اسوه‌ها همیشه در میان انسان‌ها و زندگی آنان حضور دارند، افراد همیشه در جریان اعمال‌، رفتار، برخوردها و آموزش‌های آنان هستند. این حضور و عینیت در موفقیت و اثربخشی فعالیت‌های تربیتی تاثیر به سزایی دارد. از این رو است که خداوند پیامبرانی از جنس بشر برای مردم فرستاده که در همه جا با آنان است‌; "وَ مَآ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِن‌َ الْمُرْسَلِین‌َ إِلآ َّ إِنَّهُم‌ْ لَیَأْکُلُون‌َ الطَّعَام‌َ وَیَمْشُون‌َ فِی الاْ ?َسْوَاق‌ِ وَ جَعَلْنَا بَعْضَکُم‌ْ لِبَعْض‌ٍ فِتْنَة‌ً أَتَصْبِرُون‌َ وَ کَان‌َ رَبُّکَ بَصِیرًا ;(فرقان‌،20) 5. اسوه‌ها، عامل تحرک انسان‌ها وجود و حضور اسوه‌، در جامعه مایه امیدی برای انسان‌های دیگر و ضعیفان در راه مانده است‌. هنگامی که انسان غافل از همه توانایی‌ها و استعدادهای خویش است و به گوشه‌ای خزیده و از هر گونه تحرک و تلاش باز مانده است نمایش الگوهایی از عالی‌ترین عوامل برای ایجاد حرکت و جنبش بسیار مفید است موضوع سبقت جویی بر یکدیگر در خیرها (مائده‌،48) و یا دعای مومنان راستین که خدا خواهان آنند که ایشان را امام و اسوه متقیان قرار دهد (فرقان‌،74) جلوه‌هایی از عنایت قرآن به جنبه تحرک آفرینی اسوه است‌.(ر.ک‌: نقش اسوه‌ها در تبلیغ و تربیت‌، مصطفی عباسی مقدم‌، ص 99 و 159ـ175، سازمان تبلیغات اسلامی / اسوه‌های قرآنی و شیوه‌های تبلیغی آن‌، مصطفی عباسی مقدم‌، ص 32ـ60، دفتر تبلیغات اسلامی‌.)