اقبال و ادبار نفس‌، یعنی چه‌؟ حدیث امام علی‌: "ان للنفس اقبالاً و ادباراً" چه مفهومی دارد؟

اقبال به معنای رو کردن و ادبار به معنای روی برگرداندن است‌.(راغب‌، مفردات‌.) قلب انسان گاهی اوقات به معنویّات و عبادت روی می‌کند و به اصطلاح حال عبادت دارد و گاهی به خاطر برخی عوامل نسبت به عبادت‌، حال خوبی ندارد. همه انسان‌ها کم و بیش در زندگی خود این حالت‌ها را تجربه می‌کنند. نکته‌ای که امام علی‌می‌فرماید، این است که‌: "ان للقلوب اقبالاً و ادباراً فاذا اقبلت فاحملوها علی النوافل و اذا ادبرت فاقتصروا بها علی الفرائض‌;(قصار، 312.) دل‌ها را روی آوردن و نشاط، و پشت کردن و فراری است‌; پس آن گاه که نشاط دارند، آن را بر انجام مستحبّات وادارید، و آن گاه که پشت کرده بی‌نشاط است‌، به انجام واجبات قناعت کنید." اگر انسان به علت برخی عوامل‌، حال عبادت کردن را نداشته باشد و بخواهید به طور تحمیلی عبادت کند، ضررهایی در پی خواهد داشت که امیرالمؤمنین در این باره می‌فرماید: "ان القلب اذا اکره عمی‌;(قصار، 193.) اگر دل را به اجبار به کاری واداری‌، کور می‌گردد." خدای متعال‌، عبادت فراوان نمی‌خواهد، بلکه عبادت خوب و با کیفیّت می‌خواهد و اگر قرار باشد به علت بی‌حال‌، کیفیّت عبادت پایین بیاید و مشکلاتی هم به دنبال داشته باشد که انسان را از اصل دین و شیرینی عبادت جدا کند، به یقین این تحمیل و اجبار دل‌، پسندیده نخواهد بود. سعدی در گلستان آورده است که مسلمانی‌، همسایه مسیحی تازه مسلمان شده‌اش را به انجام مستحبات طاقت فرسا، دستور می‌داد تا سرانجام مسیحی از اسلام پشیمان شد. خدای متعال در سورة مزمّل به پیامبر9 می‌فرماید: "إِن‌َّ رَبَّکَ یَعْلَم‌ُ أَنَّکَ تَقُوم‌ُ أَدْنَی‌َ مِن ثُلُثَی‌ِ الَّیْل‌ِ وَ نِصْفَه‌ُو وَ ثُلُثَه‌ُو وَ طَـآغ‌فَة‌ٌ مِّن‌َ الَّذِین‌َ مَعَکَ وَ اللَّه‌ُ یُقَدِّرُ الَّیْل‌َ وَ النَّهَارَ عَلِم‌َ أَن لَّن تُحْصُوه‌ُ فَتَاب‌َ عَلَیْکُم‌ْ فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِن‌َ الْقُرْءَان‌ِ عَلِم‌َ أَن سَیَکُون‌ُ مِنکُم مَّرْضَی‌َ وَ ءَاخَرُون‌َ یَضْرِبُون‌َ فِی الاْ ئَرْض‌ِ یَبْتَغُون‌َ مِن فَضْل‌ِ اللَّه‌ِ وَ ءَاخَرُون‌َ یُقَـَتِلُون‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللَّه‌ِ فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْه‌ُ وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوَة‌َ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوَة‌َ وَ أَقْرِضُواْ اللَّه‌َ قَرْضًا حَسَنًا وَ مَا تُقَدِّمُواْ لاِ ئَنفُسِکُم مِّن‌ْ خَیْرٍ تَجِدُوه‌ُ عِندَ اللَّه‌ِ هُوَ خَیْرًا وَ أَعْظَم‌َ أَجْرًا وَ اسْتَغْفِرُواْ اللَّه‌َ إِن‌َّ اللَّه‌َ غَفُورٌ رَّحِیم‌ُ ;(مزمل‌،20) پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند، نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می‌خیزید... اکنون آن مقدار از قرآن که برای شما میسّر است‌، تلاوت کنید. او می‌داند به زودی گروهی از شما بیمار می‌شوند و گروهی دیگر، برای به دست آوردن فضل الهی ]و کسب روزی‌[ به سفر می‌روند و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند، پس آن مقدار که بر شما ممکن است از آن تلاوت کنید..." برخی مؤمنان همراه پیامبر9، شب را برای عبادت بیدار می‌ماندند و چون مقدار شب را دقیق نمی‌توانستند محاسبه کنند، مجبور بودند همه شب بیدار بمانند، خدای متعال به آن‌ها تخفیف داده فرمود هر مقداری که می‌توانید قرآن قرائت کنید. در آیه‌، دلیل دیگری برای تخفیف بیان شده که خدا می‌داند، گروهی بیمار و عدّه‌ای برای کسب روزی در سفر و گروهی‌، جهاد می‌کنند و به طور طبیعی این مسائل باعث می‌شود که عبادت شبانه را به مقداری که قبلاً تعیین شده است‌، نتوانند انجام دهند; از این رو، خدای متعال‌، برنامة عبادت شبانه‌شان را تخفیف داده می‌فرماید: هر مقداری که می‌توانید عبادت کنید. روایاتی که در ذیل آیه وارد شده می‌فرمایند: "ما تیسّر منه لکم فیه خشوع القلب و صفا السرّ; هر مقداری که می‌توانید با خشوع و حضور قلب و صفای باطن انجام دهید، بخوانید."(علامه طباطبایی‌، تفسیر المیزان‌، ج 20، ص 76 ـ 79، جامعه مدرسین ; آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، تفسیر نمونه‌، ج 25، ص 192 ـ 199، دارالکتب الاسلامیة‌.) به خوبی روشن می‌شود که اگر در برخی موارد مانند سفر، مریضی‌... قلب انسان ادبار داشته‌، حال خوبی برای عبادت ندارد، نباید تحمیل کند حتماً باید برنامه‌های عبادی مانند گذشته انجام گیرد، بلکه‌، هر مقدار می‌توانید با خشوع و حضور قلب انجام دهید. مضمون روایات امام را از این آیات نیز به نوعی می‌توان فهمید.