رسالت و هدف اصلی قرآن کریم چیست‌؟ آیا هدایت است‌؟ در این صورت هدایت به چه معنایی است‌؟ آیا هدایت شامل آموزش حکومت داری‌، فنون تعلیم و تربیت

پرسشگر محترم‌! در پاسخ به چند نکته توجه فرمایید: الف ـ هدف و رسالت اصلی قرآن کریم‌: خداوند متعال با نزول وحی و قرآن کریم اهداف متعددی را در نظر داشته که برخی از آن‌ها به صراحت در آیات و بعضی نیز در روایات اسلامی مورد تأکید و اشاره قرار گرفته‌اند. اصلی‌ترین و برجسته‌ترین هدف اساسی از نزول قرآن کریم‌، هدایت و راهنمایی بشر به سوی کمال و نزدیک شدن به خداوند متعال است‌، چنان که قرآن کریم می‌فرماید: "ذَ َلِکَ الْـکِتَـَب‌ُ لاَ رَیْب‌َ فِیه‌ِ هُدًی لِّلْمُتَّقِین‌َ ;(بقره‌،2) آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد; و مایه هدایت پرهیزکاران است‌." و باز می‌فرماید: "...تِلْکَ ءَایَـَت‌ُ الْقُرْءَان‌ِ وَ کِتَاب‌ٍ مُّبِین‌ٍ # هُدًی وَ بُشْرَی‌َ لِلْمُؤْمِنِین‌;(نمل‌،1ـ2)...این آیات قرآن و کتاب مبین است‌، وسیلة هدایت و بشارت برای مؤمنان است‌." البته در این راستا هر آن چه مربوط به زندگی اجتماعی اعم از معنوی و مادی می‌شود در قرآن آمده است و در واقع قرآن کریم هم برنامة زندگی دنیوی را ارائه می‌کند و هم برنامه‌ریزی جهت آخرت به انسان نشان می‌دهد و در آیات مختلف قوانین زندگی دنیوی و معنوی که در راستای هدایت است را ارایه می‌فرماید. ب ـ قلمرو و محورهای هدایت در قرآن کریم‌: از جمله محورهای هدایت عبارتند از: 1. هدایت فطری و غریزی‌، چنان که در آیه 50 سوره طه مورد اشاره قرار گرفته است‌. 2. هدایت عقلانی‌; که با بخشیدن قوة تفکر به انسان ارزانی شده و در روایات از آن به "رسول باطنی‌" تعبیر می‌شود. 3. هدایت برونی‌; که از طریق ارسال پیامبران انجام گرفته که در روایات اسلامی از آن به "رسول ظاهری‌" یاد می‌شود. 4. توفیق و عنایت رحمانی‌; که ویژه بندگان خاص است و در آیة شریفه 76، سوره مریم "و خداوند بر هدایت‌، هدایت یافتگان می‌افزاید." به این مرتبه از هدایت اشاره شده است‌. 5. قدرت ایمانی ویژه و فوق‌العاده‌; که عصمت را به همراه می‌آورد و مقصود از هدایت در سوره انعام‌، آیه 90، این مرتبه از هدایت است‌. از میان اقسام مذکور هدایت‌، سه قسم نخست فراگیر و عام است و شامل تمام انسان‌های مؤمن و کافر می‌شود; ولی هدایت در مرتبة چهارم و پنجم نتیجه شایستگی‌های فردی و عمل صالح بوده و تنها به گروه خاصی از بندگان اختصاص دارد. مرحلة پنجم که مرحلة عصمت است‌، ویژه پیامبران و پیشوایان معصوم‌: و مرتبة چهارم شامل سایر بندگان خداوند متعال می‌شود. هدایت در آیات و روایات اسلامی به دو معنا آمده‌; ارائه و نشان دادن طریق و راه و دیگری ایصال به مطلوب (رساندن به مقصد) است‌.(تفسیر نمونه‌، ج 17، ص 167.) که اولی را هدایت تشریعی می‌گویند و بر دومی نیز (ایصال به مطلوب‌) هدایت تکوینی اطلاق می‌شود. هدایت تکوینی‌، به این معناست که خداوند موجودات را هدایت یافته و راه یافته به مقاصد و نیازهایشان آفریده است‌، خداوند متعال یک سلسله عوامل پیشرفت و تکامل در موجودات مختلف جهان اعم از انسان و سایر جانداران حتی موجودات بی جان‌، آفریده‌، که آن‌ها را به سوی تکامل می‌برد، رشد و تکامل جنین در شکم مادر، حرکت کرات مختلف منظومه شمسی در مدار خود و.... نمونه‌هایی از هدایت تکوینی است‌، این نوع هدایت مخصوص خداوند است و وسیلة آن عوامل و اسباب طبیعی و ماورأ طبیعی است‌; چنان که قرآن کریم می‌فرماید: "قَال‌َ رَبُّنَا الَّذِی‌َّ أَعْطَی‌َ کُل‌َّ شَی‌ْءٍ خَلْقَه‌ُو ثُم‌َّ هَدَی‌َ ;(طه‌،50) گفت پروردگار ما کسی است که به هر موجودی آن چه را لازمة آفرینش او بوده است‌، عطا فرموده سپس هدایتش کرده است‌. هدایت تشریعی‌، هدایتی است که از بیرون متوجه انسان می‌گردد و دست او را می‌گیرد و از مراحل خطرناک عبور داده و به مقصد می‌رساند، این نوع هدایت بوسیلة پیامبران و امامان‌: و افراد صالح و مربیان دلسوز انجام می‌شود. البته از هدایت دیگری به نام هدایت عامه نیز یاد می‌کنند که شامل هدایت حیوانات حتی عامّه نباتات‌، برای راه‌یابی به مقاصد و نیازهایشان است مانند آگاهی و بهره‌گیری ریشة گیاه از زمین و یا استفاده نوزاد گوسفند از پستان مادرش‌.(ر.ک‌: تفسیر تنسیم‌، آیت اللّه جوادی آملی‌، ج 1، ص 470ـ480، مرکز نشر اسرأ، قم‌.) ج ـ اسباب هدایت در قرآن‌برخی از اسباب هدایت عبارتند از: 1. پرستش خداوند متعال و پیروی از دستورهای او; "وَ عَلَی اللَّه‌ِ قَصْدُ السَّبِیل‌ِ وَ مِنْهَا جَآغ‌رٌ وَلَوْ شَآءَ لَهَدَغکُم‌ْ أَجْمَعِین‌َ ;(نحل‌،9) و بر خداست که راه راست را ]به بندگان‌[ نشان دهد، اما بعضی از راه‌ها بیراهه است و اگر خدا بخواهد، همه شما را ]به اجبار[ هدایت می‌کند، ]ولی اجبار سودی ندارد[." 2. پیروی از پیامبران الهی‌; "وَ مَآ ءَاتَغ‌کُم‌ُ الرَّسُول‌ُ فَخُذُوه‌ُ وَ مَا نَهَغکُم‌ْ عَنْه‌ُ فَانتَهُوا;(حشر،7) آن‌چه را که رسول خدا برای شما آورده‌، بگیرید ]و اجرا کنید[و از آن چه نهی کرده‌، خودداری نمایید." 3. توسل و تمسک به قرآن و اجرا و عمل به احکام و قوانین آن‌; "...تِلْکَ ءَایَـَت‌ُ الْقُرْءَان‌ِ وَ کِتَاب‌ٍ مُّبِین # هُدًی وَ بُشْرَی‌َ لِلْمُؤْمِنِین‌َ ;(نمل‌،1ـ2)...این آیات قرآن و کتاب مبین است‌، وسیلة هدایت و بشارت برای مؤمنان است‌." 4. انجام واجبات و پرهیزکار بودن‌; "ذَ َلِکَ الْـکِتَـَب‌ُ لاَ رَیْب‌َ فِیه‌ِ هُدًی لِّلْمُتَّقِین‌َ ;(بقره‌،2) آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد; و مایة هدایت پرهیزکاران است‌." 5. پیروی از اهل‌بیت‌:; "و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما، ]مردم را[ هدایت می‌کردند..." و... . د. برخی از دانشمندان معتقدند که قرآن کریم بیانگر همه چیز است و آیه 89، سوره نحل را دلیلی بر ادعای خود دانسته‌اند; البته قرآن کریم کتاب تربیت و راهنمای انسان‌ساز است و یک دایرة المعارف بزرگ نیست که تمام جزئیات علوم مختلف مثل ساختمان‌سازی‌، طراحی و نقشه‌کشی‌، ریاضی‌، فیزیک‌، شیمی و... در آن آمده باشد، گرچه قرآن مجید یک دعوت کلی به کسب تمام علوم و دانش‌ها کرده است که همه دانش‌ها و علوم مختلف در این دعوت کلی جمع است‌. قرآن کریم‌، گاهی به تناسب بحث‌های توحیدی و تربیتی پرده از روی قسمت‌های حساسی از علوم و دانش برداشته و برخی جزئیات و ریزه‌کاری مسائل را بیان کرده‌، ولی این بدان معنا نیست که قرآن همه علوم و دانش‌ها را با ریزه‌کاری و جزئیات ذکر کند; بلکه قرآن کریم به معیارها و کلیات مباحث اکتفا کرده است‌. نکته قابل توجه آن که قرآن که کتاب مبین است باید تبیین آن نیز به دست امام مبین باشد و اگر مفسر این کتاب امام مبین‌باشد، آن گاه معنای آیه 89، سوره نحل روشن می‌شود. برخی دیگر از مفسران عقیده دارند که قرآن بیانگر همه چیز نیست‌، و چون قرآن برای هدایت انسان نازل گشته و جز این کار و شأنی ندارد، از این جهت ظاهراً مراد از "کل شی‌ء" در سوره نحل‌، آیه 89، همه آن چیزهایی است که برگشتش به هدایت باشد مثل‌: معارف حقیقی مربوط به مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهی و... . بنابراین‌، لزومی ندارد که علوم و دانش‌های مختلفی که ظاهراً به هدایت بشر وابستگی چندانی ندارد، مطرح شود. از آن چه گذشت روشن می‌شود که هدف اصلی قرآن هدایت انسان به سوی کمال است و هدایت خود دارای اقسام و محورهایی است و در این راستا نیازمند عوامل و اسبابی می‌باشد، و هرآن‌چه که مربوط به هدایت بشر و در راستای رسیدن به کمال او می‌باشد، از قبیل‌: ایجاد حکومت برای ایجاد عدالت اجتماعی و اجرا و جاری نمودن احکام قرآن و ترویج آن در بین مردم‌; شیوه‌های تعلیم و تربیت صحیح از نظر قرآن و اسلام و... در قرآن کریم آمده است‌، منتهی به این شرط که تفسیر آیات آن و استخراج موضوعات مختلف از آن باید با توجه به روایات و احادیث و سیره امام مبین و رسول گرامی‌باشد.(ر.ک‌: تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 11، ص 361ـ362، دارالکتب الاسلامیة‌، تهران / المیزان‌، علامه طباطبایی‌;، ج 12، ص 325، مؤسسه اعلمی‌، بیروت‌.)