با توجه به نظریه روانشناسان که رشد انسان را تا هنگام مرگ می‌دانند، آیا انسان پس از مرگ در برزخ و بهشت‌، به کمال خواهد رسید؟ به چه صورت‌؟ با ت

پیش ار پاسخ ذکر این نکته شایسته است که معاد از نظر بیشتر دانشمندان اسلامی و بر اساس آیات و روایات هم جسمانی و هم روحانی است‌. در برزخ نیز روح انسان پس از جدا شدن از تن‌، در قالب مثالی خود قرار می‌گیرد. نکته دیگر اینکه "رشد" معانی متفاوتی دارد. در این نوشتار با توجه به سیر انسان به سوی خدا در دنیا و آخرت از واژه "تکامل‌" استفاده شده است‌. آیات (ق‌، 15) و روایات گویای این حقیقت است که حرکت و کمال در عوالم بالاتر از دنیا نیز وجود دارد. حتی خود انتقال از عالم دنیا به برزخ و از برزخ به عالم حشر، و اولین عالم از عوالم حشر به جای خود یک تحول و سرفصلی از حرکت کلی تکامل می‌باشد; به عبارت دیگر: انسان از دو بعد بدن مادی و روح تشکیل شده است‌. این دو در هیچ نشئه‌ای از هم دیگر جدا نیستند ـ هر چند تفاوت‌های اندکی سه عالم دنیا، برزخ و آخرت با یک‌دیگر دارند ـ ماده براساس قواعد فلسفی ملازم با حرکت و از قوه به فعلیت درآمدن است که این خود نوعی رشد و تکامل برای او محسوب می‌شود. بنابراین در هر سه عالم بدن مادی و در کنار آن روح انسان به حرکت و تکامل خود ادامه می‌دهند; منتها باید توجه داشت که مسیر صعود به سوی خداوند، نسبت به نظام‌های عوالم گوناگون‌، مختلف خواهد بود. مسیر در نظام دنیوی همین تکالیف شرعیه است که انسان باید خود را با آن منطبق سازد; اما وقتی به برزخ و قیامت منتقل شدیم در آن جا نظام و احکام دیگری است‌. چرایی تکامل احکام وآثار برزخ و قیامت با دنیا بسیار متفاوت است‌. انسان اگر بخواهد در سیر خود به سوی خدا و لقای حضرت حق به عوالم دیگر وارد شده و آن مراحل را طی کند باید هم روحش متحول گشته‌، یک سلسله رنگ‌ها و معیارها را از دست داده‌، تکامل یافته و متناسب با آن عوالم و موازین آن‌ها شود، و هم جسمش با حرکت و تحول خود خصوصیات و آثار عالم مادی را رها ساخته و با کسب یک سلسله از احکام و قوانین عالم بالا متناسب با آن‌ها گردد. اگر در اوصاف‌، احکام و آثار عوالم دیگر در روایات دقت و تأمل کنیم‌، برخی روایات می‌گویند که انسان در بهشت پیر نمی‌شود، مریض نمی‌گردد، غذایش غیر غذای این‌جا است‌، خواستش غیر از خواست این دنیا است‌، یا آیاتی داریم که به صراحت می‌فرمایند: انسان در جهنم می‌سوزد ولی خاکستر نمی‌شود، (نسأ، 56) بدن باید چگونه باشد که بسوزد ولی خاکستر نشود؟ این گونه آیات و روایات به روشنی حاکی از این سنت الهی است که هم روح و هم جسم باید متحول و متکامل شده تا قابلیت احکام و آثار آن عوالم را بیابند. چگونگی تکامل انسان با توجه به اینکه از دو بعد جسم و روح تشکیل شده و پس از مرگ در دو عالم برزخ و قیامت که با هم متفاوتند وارد می‌شود، در هر مرحله تکامل خاص خود دارد تحول بدن پس از جدا شدن روح از بدن‌، بدن در نظام مادی در شرایط جدیدی قرار گرفته و مبدل به خاک می‌گردد، این بدن به صورت ذرات در آمده و در نظام مادی باقی می‌ماند تا هنگامی که نظام مادی در اوایل قیامت و حشر شروع به تحول کلی کرده‌، حرکت جدیدی را آغاز کند. بدن نیز مانند سایر ذرات روی زمین تغییر متناسب با آن جهان را می‌یابد.ذرات بدن پس از این تحول اساسی و زوال و هلاک وجود قبلی و ظهور وجود حقیقی‌، به صورت بدن در آمده‌، با روح متحد گشته و در پیشگاه حق در اول حشر قرار می‌گیرد. بدیهی است که جسم آن دنیا نواقص و عیوب این دنیا را ندارد و تحولی متناسب با آن دنیا دارد. برخی آیة 8 سورة "یس‌" را دلیلی بر این امر دانسته‌اند.(ر. ک‌: منشور جاوید، آیة الله جعفر سبحانی‌، ج 9، ص 154، انتشارات سیدالشهدأ.) تکامل روح روح از مجردات است و در تعلق به بدن از عالم بالا سیر نزولی داشته‌، مرحله به مرحله تا رسیدن به تن انسان تنزل‌های زیادی را پشت سر می‌گذارد. روح با پشت سر گذاشتن این تنزلات چهرة واقعی خود را از دست داده و بخشی از کمالات وجودی او زیر حجاب‌های متعددی قرار می‌گیرد. آیة شریفه‌: "فَإِذَا سَوَّیْتُه‌ُو وَ نَفَخْت‌ُ فِیه‌ِ مِن رُّوحِی‌" (ص‌، 72) بیان‌گر این سیر نزولی روح است‌. از منازل‌های جانش یاد دادوز سفرهای روانش یاد داد وز زمانی کز زمانی خالی بده‌ست‌وز مقام قدس که اجلالی بده‌ست روح در برگشت خود به سوی حق در هر عالمی از عوالم به مرتبه‌ای از مراتب وجودی و ذاتی خود و به صورتی از صورت‌های اصلی خود نایل می‌گردد و این همان تکامل روح است که برای ورود به عوالم بالاتر و آماده شدن برای پذیرش احکام‌، آثار، قوانین و سنن آن‌ها لازم و ضروری می‌باشد. تکامل برزخی روح پس از جدا شدن از تن‌، به جهان برزخ وارد می‌شود، و حرکت آدمی در دنیا را تداوم میدهد. روح در جهان برزخ در جهت سیر به خدای متعال حرکت می‌کند و عیب‌ها و نقصها را از دست داده‌، با کسب کمالات و قابلیت‌ها و خصوصیات جدید لیاقت ورود به عالم حشر را پیدا می‌کند.(عروج روح‌، محمد شجاعی‌، ص 122، مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشة معاصر.) تکامل در قیامت با تحقق مرگ برزخی (نفخ صور اول‌) ارواح از نظام برزخ به بالاتر وارد می‌گردند که این انتقال خود، در حرکت صعودی به سوی حضرت حق‌، یک تحول تکاملی بزرگ برای روح است‌. همچنین پس از ورود روح به عالم اول از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن‌، منازل‌، مواقف و سر فصل هایی در پیش روی انسان قرار می‌گیرد که هر یک به جای خود یک رویداد بزرگ تکاملی است‌; چرا که با هر انتقالی‌، انسان به صورت اصلی خود، نزدیک شده و به کمالات از دست رفتة خود هنگام سیر نزولی‌، نائل گشته و به تدریج سعة،وجودی خود را یافته و متناسب عالم قرب می‌شود. آیات و روایات نیز گویای حرکت و تکامل در حشر و عوالم پس از آن است‌: "إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَشْتَرُون‌َ بِعَهْدِ اللَّه‌ِ وَأَیْمَـَنِهِم‌ْ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَغ‌کَ لاَ خَلَـَق‌َ لَهُم‌ْ فِی الاْ ?َخِرَة‌ِ وَلاَ یُکَلِّمُهُم‌ُ اللَّه‌ُ وَلاَ یَنظُرُ إِلَیْهِم‌ْ یَوْم‌َ الْقِیَـَمَة‌ِ وَلاَ یُزَکِّیهِم‌ْ وَلَهُم‌ْ عَذَاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ ;(آل عمران‌،77) کسانی که عهد و پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیز می‌فروشند، آنان را در آخرت ]از سعادت‌های اخروی [ بهره‌ای نیست‌; و خدای ]متعال‌[ روز قیامت با آنان سخن نمی‌گوید و به ]نظر رحمت به‌[ ایشان نمی‌نگرد و ]آن‌هارا[ پاکشان نمی‌گرداند و عذابی دردناک حواهند داشت‌." جملة " و پاکشان نمی‌گرداند" در این آیه مفهوم خاصی دارد. این جمله حکایت‌گر این حقیقت است که انسان‌هایی که در صراط مستقیم عبودیت بوده و مورد نظر حق می‌باشد، در حشر و در مواقف و عوالم آن‌، مشمول تزکیة حضرت حق بوده‌، خداوند آنان را از ناپاکی‌ها پاک ساخته و آنان را از آن‌چه که روی چهره اصلی انسان قرار گرفته و از بسیاری از حقایق محجوبشان کرده‌، تزکیه و تطهیر می‌کند. پس این آیه به روشنی می‌گوید که تزکیه در عالم قیامت هست‌; و نیز نک‌: بقره‌، 174; نسأ، 175)(ر. ک‌: قیام قیامت‌، استاد محمد شجاعی‌، مقدمه و تدوین‌: محمدرضا کاشفی‌، ص 101،119،مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشة معاصر.) تزکیه و تکاملی که در آیات از آن نام برده شده‌، عام است و همه جنبه‌های عاطفی‌، اخلاقی و شناختی را شامل می‌شود.