آیا از قرآن و روایات‌، شیوة زندگی پس از دنیا در امور زیر استفاده می‌شود؟ 1. زندگی فردی یا اجتماعی 2. داشتن اختیار و اراده و آزادی‌.

از مجموع آیات قرآن که دربارة جهان آخرت سخن گفته‌، بر می‌آید که زندگی انسان‌ها در آن جهان نیز، اجتماعی است‌. برخی آیاتی که نعمت‌های بهشتی را تشریح می‌کند را بررسی می‌کنیم‌، می‌بینیم در آن به نعمت‌هایی‌، چون همسران‌، مساکن و قصور، خادم و ساقی‌، پذیرایی کنندگان و... اشاره شده است که حکایت می‌کند زندگی انسان‌ها در بهشت‌، اجتماعی و گروهی است و نه فردی‌; ضمن آن که قرآن مجید، صیغة جمع را برای بهشتیان به کار برده است‌. از جملة این آیات‌، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: الف ـ "هُم‌ْ وَ أَزْوَ َجُهُم‌ْ فِی ظِـلَـَل‌ٍ عَلَی الاْ ?َرَآغ‌کِ مُتَّکِ ?‹ُون‌;(یس‌،56) آن‌ها و همسرانشان در سایه‌ها، بر تخت‌های مخصوص تکیه کرده‌اند. ب ـ "عَلَی‌َ سُرُرٍ مَّوْضُونَة # مُّتَّکِ ?‹ِین‌َ عَلَیْهَا مُتَقَـَبِلِین‌َ ;(واقعه‌،15ـ16) مقرّبان‌، بر تخت‌هایی که به هم پیوسته‌، صف کشیده قرار دارند، در حالی که بر آن‌ها تکیه کرده‌، و رو به روی یک دیگرند." جالب این که قرآن مجید، به زندگی خصوصی و عمومی بهشتیان اشارة مساوی دارد.( پیام قرآن‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 6، ص 240، دارالکتب الاسلامیة‌. ) ج ـ "وَمَن یُطِع‌ِ اللَّه‌َ وَالرَّسُول‌َ فَأُوْلَغ‌کَ مَع‌َ الَّذِین‌َ أَنْعَم‌َ اللَّه‌ُ عَلَیْهِم مِّن‌َ النَّبِیِّین‌َ وَالصِّدِّیقِین‌َ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّـَـلِحِین‌َ وَحَسُن‌َ أُوْلَغ‌کَ رَفِیقًا ;(نسأ،69) کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، ]در قیامت‌[ هم نشین کسانی خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آن‌ها تمام کرده‌، از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان‌، و آن‌ها چه رفیقان خوبی هستند." یکی از بهترین لذت‌های معنوی و روحانی‌، بهره‌گیری از محضر دوستان با صفات یارانی که با نور ایمان و صفات انسانی آراسته باشند... از آیات قرآنی‌، به خوبی استفاده می‌شود که بهشتیان از این موهبت ویژه‌، بهرة فراوان دارند; آن‌ها در کنار یاران باصفا می‌نشینند."( همان‌، ص 287. ) دربارة جهنّمیان نیز آیاتی وجود دارد که از گفت و گوی آن‌ها، حکایت می‌کند; در ضمن آن که برای آن‌ها نیز ضمایر جمع به کار برده شده که حاکی از زندگی جمعی آن‌هاست‌: "وَ نَسُوق‌ُ الْمُجْرِمِین‌َ إِلَی‌َ جَهَنَّم‌َ وِرْدًا ;(مریم‌،86) روز قیامت مجرمان را ]هم چون شتران تشنه که به آب گاه می‌روند[ رو به سوی جهنّم می‌رانیم‌." البتّه زندگی جمعی جهنّمیان‌، مانع از این نیست که گروهی از آنان‌، به زندان‌های انفرادی دوزخ منتقل شوند و در آن جا جدای از اجتماع و به طور فردی عذاب شوند، چنان که این نکته از برخی آیات‌، استفاده می‌شود.( همان‌، ص 453. ) پاسخ قسمت دوم‌: امّا این که آیا اختیار و اراده هست یا خیر؟ باید گفت‌: آن‌چه در قیامت از بین می‌رود، "تکلیف‌" است‌; تکلیف در همین دنیاست‌; البتّه تکلیف با آزادی‌، ملازمه دارد، امّا آزادی می‌تواند بدون تکلیف باشد; بدین معنا که فقط اهل بهشت ـ نه اهل جهنّم ـ اختیار و اراده دارند و هر چه بخواهند بر ایشان آماده است و اساساً اختیار و آزادی‌ِ ارادة آن‌ها، یکی از نعمت‌هایی است که خدای متعال به آن‌ها عطا فرموده است‌: "لَهُم مَّا یَشَآءُون‌َ عِندَ رَبِّهِم‌;(زمر،34) هر چه بخواهند برای آن‌ها نزد پروردگارشان موجود است‌."; "لَهُم مَّا یَشَآءُون‌َ فِیهَا وَ لَدَیْنَا مَزِیدٌ ;(ق‌،35) هر چه بخواهند در بهشت‌، برای آن‌ها هست و نزد ما اضافات دیگری است‌." بر این اساس‌، آزادی و قدرت اراده و انتخاب برای بهشتیان هست‌، گرچه این نعمت از اهل جهنّم سلب می‌شود و مسلّم است که آن‌ها به اراده خود، عذاب را انتخاب نمی‌کنند.