آیا انسانی که می‌میرد با مرگش آزادی‌اش به پایان می‌رسد؟

پاسخ این است که آزادی انسان در حیات پس از مرگ‌، به یک لحاظ به پایان می‌رسد و به یک لحاظ دیگر پایان نمی‌رسد; ازاین جهت که دنیا محل تکلیف و عمل به قوانین الهی است‌، انسان در عمل به این دستورات مختار است‌، می‌تواند با عمل به اینها خود را بهشتی بکند و می‌تواند با عمل نکردن به این‌ها خود را جهنمی بکند. اما در سرای دیگر، به هیچ وجه نمی‌تواند نسبت به این‌ها اقدامی بکند. بنابراین‌، با توجه بر این که محل عمل به تکالیف و انتخاب آن‌ها دنیا است و آخرت برداشت و مشاهدة پاداش و عقاب آن اعمال است‌، لذا آزادی به این معنا یعنی حق انتخاب و عمل به تکلیف‌، تنها در دنیا امکان‌پذیر خواهد بود و این حق گزینش در آخرت ممکن نخواهد بود. علامه طباطبایی می‌فرماید: "نفس بشری هنگامی که بدن را ترک می‌گوید صفت اختیار و توانایی انجام فعل یا ترک آن را از دست می‌دهد. و در این هنگام موضوع تکلیف مرتفع می‌گردد"(علامه طباطبایی‌، بررسیهای اسلامی‌، ج 3، ص 292، انتشارات هجرت‌.) خداوند می‌فرماید: "یَوْم‌َ یَأْتِی بَعْض‌ُ ءَایَـَت‌ِ رَبِّکَ لاَ یَنفَع‌ُ نَفْسًا إِیمَـَنُهَا لَم‌ْ تَکُن‌ْ ءَامَنَت‌ْ مِن قَبْل‌ُ أَوْ کَسَبَت‌ْ فِی‌َّ إِیمَـَنِهَا خَیْرًا;(انعام‌،158) امّا آن روز که بعضی از آیات پروردگارت تحقق پذیرد، ایمان آوردن افرادی که قبلاً ایمان نیاورده‌اند، یا در ایمانشان عمل نیکی انجام نداده‌اند، سودی به حالشان نخواهد داشت‌." و در جای دیگر می‌فرماید: "وَ قُل‌ِ اعْمَلُواْ فَسَیَرَی اللَّه‌ُ عَمَلَکُم‌ْ وَ رَسُولُه‌ُو وَ الْمُؤْمِنُون‌َ وَسَتُرَدُّون‌َ إِلَی‌َ عَـَـلِم‌ِ الْغَیْب‌ِ وَ الشَّهَـَدَة‌ِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُم‌ْ تَعْمَلُون‌;(توبه‌،105) بگو: عمل کنید! خداوند فرستادة او و مؤمنان‌، اعمال شما را می‌بینند! و بزودی‌، به سوی دانای نهان و آشکار، باز گردانده می‌شوید; و شما را به آنچه عمل می‌کردید، خبر می‌دهد!" از این دو آیه‌، استفاده می‌شود که آزادی انسان با مرگش پایان می‌پذیرد. امّا از این جهت که انسان عامل به تکالیف الهی‌، پاداش نیکو می‌بیند و در آخرت نتیجة اعمال خوب خود را مشاهده می‌کند، در استفاده از این پاداش‌ها، آزادی کامل را دارد و می‌تواند هرگونه که دلش می‌خواهد، همان‌گونه بهره‌برداری بکند و در این جنبه هیچ محدودیتی برای مؤمن نیست و لذا با مرگ مؤمن‌، او تازه به آزادی کامل می‌رسد و در واقع مرگ‌، او را به آزادی مطلق می‌رساند. خداوند می‌فرماید: "لَهُم‌ْ فِیهَا فَـَکِهَة‌ٌ وَ لَهُم مَّا یَدَّعُون # سَلَـَم‌ٌ قَوْلاً مِّن رَّب‌ٍّ رَّحِیم‌;(یس‌،57و58) برای آنها ]مؤمنان‌[ در بهشت میوة بسیار لذت بخشی است‌، و هرچه بخواهند در اختیار آنان خواهد بود، بر آنها سلام (و درود الهی‌) است‌; این سخنی است از سوی پروردگاری مهربان‌." و این انسان کافر است که در اثر اعمال بد، با ماندن در آتش جهنم و عذاب هرگونه آزادی و استفاده از آن را از خود سلب می‌کند. بنابراین‌، آزادی در انسان مؤمن با مرگش پایان نمی‌رسد و این انسان کافر است که آزادی را با مرگ از دست می‌دهد. البته چنان که از برخی آیات برمی‌آید انسان کافر در مقام پرسش و پاسخ در عالم محشر و گفتگو با شیطان از آزادی نسبی برخوردار است ولی این آزادی در حقیقت‌، برای روشنگری حقایق به کار گرفته می‌شود و نه برای سرپوش گذاشتن بر حقایق و وارونه جلوه دادن آن‌ها. خداوند می‌فرماید: "و شیطان‌، هنگامی که کار تمام می‌شود، می‌گوید:... مرا سرزنش نکنید; خود را سرزنش کنید. نه من فریاد رس‌ِ شما هستم‌، و نه شما فریاد رس‌ِ من‌."(ابراهیم‌،22)