محکم و متشابه در یک نگاه

محکم و متشابه

هو الذى انزل علیک الکتاب منه آیات مح-کمات هن ام الکتاب واخر متشابهات فاما الذین فى قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تاویله وما یعلم تاویله الا الله والراسخون فى العلم یقولون آمنا به ک-ل من عند ربنا وما یذکر الا اولوا الالباب; (1)

اوست کسى که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‏اى از آن، آیات محکم [ صریح و روشن] است. آنها اساس کتابند; و [پاره‏اى] دیگر متشابهند. اما کسانى که در دل‏هایشان انحراف است براى فتنه‏جویى و طلب تاویل آن، از متشابه پیروى مى‏کنند; با آن‏که تاویلش را جز خدا و ریشه‏داران دانش کسى نمى‏داند. [آنان که] مى‏گویند: ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسى متذکر نمى‏شود.

آیه فوق، آیات قرآن را به دو گروه محکمات و متشابهات با ویژگى‏هاى خاص آنها تقسیم مى‏کند.

قبل از هر چیز لازم است با دو واژه «محکم‏» و «متشابه‏» آشنا شویم:
تعریف محکم و متشابه

1. محکم: راغب در مفردات گوید:

ریشه حکم به معناى «منع‏» است. و به همین جهت در زبان عرب به لجام اسب «حکمة‏» اطلاق مى‏گردد (زیرا لجام، حیوان را از حرکت و تمرد بازمى‏دارد).

بنابراین در این ماده نوعى معناى مانعیت و نفوذناپذیرى نهفته است. وقتى مى‏گوییم: قاضى «حکم‏» کرد; یعنى قضیه قبل از حکم او داراى تزلزل بود و پس از حکم، حالت ثبات و استحکام به خود گرفت. «محکم‏»بودن چیزى بدین معناست که عامل خارجى نمى‏تواند در آن نفوذ نماید و به قول راغب: «محکم، چیزى است که نه‏از جهت لفظ و نه از حیث معنا شبهه‏اى در آن وارد نگردد.» این ویژگى در یک کلام، هنگامى پدید مى‏آید که کلام در افاده معنا، هیچ‏گونه ابهامى و ایهامى نداشته باشد و به‏روشنى تمام بر مقصود خویش دلالت نماید.

2. متشابه: راغب گوید:

شبهه، آن است که به جهت وجود شباهت بین دو چیز، یکى از دیگرى تمیز داده نشود (چه شباهت عینى باشد و چه معنوى). متشابه در قرآن کلامى است که به دلیل مشابهت لفظى یا معنوى‏اش به چیز دیگر، تفسیر آن مشکل گردیده است. فقها مى‏گویند متشابه چیزى است که ظاهرش خبر از باطنش نمى‏دهد و گویاى مرادش نمى‏باشد.

«اشتباه‏» نیز به جهت مشابهت دو یا چند چیز به یکدیگر رخ مى‏دهد.

بنابراین متشابه -در اصطلاح قرآن- لفظى است که احتمال چندین معنا در آن وجود دارد; به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد مى‏گردد، وهمان‏گونه که امکان تاویل صحیح آن وجود دارد، احتمال تاویل فاسد نیز در آن مى‏رود و همین احتمال باعث گشته است تا منحرفان در صدد تاویل آن متناسب با اهداف خویش برآیند. (2)

گرچه در آیه مورد بحث، آیات به دو گروه «محکم و متشابه‏» تقسیم شده‏اند; اما در جاى دیگر همین دو عنوان، وصف کل قرآن نیز قرار گرفته‏اند: کتاب احکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر. (3)

و در جاى دیگر:

الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانى. (4)

مراد از احکام آیات قرآن -در آیه فوق- به قرینه تفصیلى آیات، که در همان آیه ذکر گردیده است، وضعیت آیات قبل از نزول تدریجى و تفصیلى و آیه به آیه است. قرآن در مرحله قبل از نزول تدریجى از حقیقتى واحد و ثابت برخوردار بوده که تجزیه و تکثر آیات (تفصیل) در آن راه نداشته است و به هنگام نزول تدریجى از مرحله احکام به مرحله تفصیل و تکثر، تغییر حالت داده است. (5)

اطلاق وصف تشابه براى کل آیات در سوره زمر بدین معناست که قرآن کتابى است که همه آیاتش با یکدیگر هماهنگ است. کتاب متشابه، یعنى کتابى که در آن تضاد و اختلاف و اعوجاج راه ندارد، بلکه بر مجموعه آن نوعى مشابهت و یک‏نواختى و هماهنگى حاکم است و همگى یک هدف را دنبال مى‏کنند. (6)

پس از بررسى دو اصطلاح «محکم و متشابه‏» به آیه اصلى بازمى‏گردیم. در این آیه، آیات محکمات، «ام‏الکتاب‏» معرفى شده‏اند. ام از ریشه ام یؤم به معناى قصد یقصد است. از آن جهت که فرزند به مادر متوجه مى‏شود و قصد او را مى‏کند، «ام‏» مى‏گویند. ام به معناى مرجع و مقصد است و ام‏الکتاب، یعنى آیاتى که براى آیات دیگر مرجع واقع مى‏شود. محکمات به تصریح قرآن آیات مادر، مرجع و اساسى هستند; با این ویژگى که خود هیچ ابهامى نداشته، برطرف‏کننده ابهام و تشابه از آیات متشابهند. ازهمین آیه مى‏توان استفاده نمود که گرچه بخشى از آیات قرآن «متشابه‏» مى‏باشند; اما با ارجاع متشابهات به آیات محکم، از این دسته از آیات نیز رفع تشابه مى‏گردد و مفهوم آنها نیز در سایه آیات محکمات معلوم مى‏شود; به عبارت دیگر گرچه بخشى از قرآن را آیات متشابه تشکیل مى‏دهد (بخش اندک) اما تشابه آیات، ذاتى و همیشگى نیست; زیرا قرآن خود، راه تبیین متشابهات را تعیین کرده، و در حقیقت راهکار رفع تشابه را نمایانده است.
تعیین محکم و متشابه (آرا و نظریات)

به طور کلى در زمینه محکم و متشابه نظریات ذیل اظهار شده است (7) :

1. متشابهات عبارت از حروف مقطعه‏اى هستند که در اوایل بعضى از سور نازل شده‏اند و مابقى محکماتند.

2. محکمات حروف مقطعه‏اند و غیر آنها آیات متشابهند.

3. آیات مبین در قرآن محکم و آیات مجمل، متشابهات قرآنند.

4. آیات ناسخ، محکم و آیات منسوخ، متشابهند.

5. محکمات، آیاتى هستند که دلایلى روشن و واضح دارند. اما بازشناسى متشابهات نیاز به تامل و تدبر دارد.

6. محکم عبارت است از: هر آیه‏اى که آگاهى به آن -با برهان خفى یا جلى- ممکن باشد; به خلاف متشابه; مثل علم به زمان قیامت و....

7. آیات الاحکام، محکمات قرآن و مابقى متشابهاتند.

8. آیات محکمات، تاویل واحدى دارند; در حالى که آیات متشابه، وجوه متعددى از تاویل در آنها محتمل است.

9. تقسیم آیات بر محکم و متشابه مختص به آیات قصص است; آیاتى که در آن اخبار پیامبران و امت‏هایشان به صورت روشن، تبیین شده محکمات، و آن دسته از آیات که با تکرار در سور متعدد الفاظ و محتواى آن در مورد سرگذشت پیامبران مشتبه شده، متشابهاتند.

10. آیات متشابه، آیاتى هستند که نیاز به توضیح و بیان دارند; برخلاف محکمات.

11. آیاتى که در قالب خبریه هستند، متشابهات و انشاءات قرآن محکماتند.

12. آیات صفات (خواه صفات خداوند و خواه صفات انبیا) آیات متشابه و بقیه محکماتند.

13. آیات قابل فهم و درک براى انسان، محکمات و آیاتى که عقل انسان قادر به فهم آنها نیست متشابهاتند.

14. آیاتى که ظاهر آنها مراد است، محکمات و آیاتى که خلاف ظاهر آنها مراد است، متشابهات قرآنند (مشهور مفسران متاخر همین قول را انتخاب کرده‏اند.)

15. محکم آیه‏اى است که در تاویل آن اتفاق نظر وجود داشته باشد; به خلاف متشابه.

بیان نظریات فوق صرفا جهت اطلاع است. درباره نارسایى‏هاى این انظار و آرا، علامه طباطبائى در المیزان به تفصیل سخن گفته است. به نظر مى‏رسد با توجه به تعریفى که از محکم و متشابه ارائه گردید، اشکالات وارد بر بعضى از نظریه‏هاى ذکرشده روشن بوده نیازى به طرح آن نباشد.
گزیده مطالب

1. آیات قرآن به دو دسته محکمات و متشابهات تقسیم مى‏شود. این تقسیم‏بندى را قرآن به صراحت ذکر نموده است.

2. آیات محکمات، آیات مادر و مرجع در قرآن کریم هستند.

3. استفاده از آیات متشابه، منوط به ارجاع آنها به آیات محکمات است.

4. «محکم‏» آیه‏اى است که در افاده معناى خویش هیچ‏گونه ابهام و ایهامى نداشته باشد و راه ورود به هرگونه شبهه و اشتباه را ببندد.

متشابه در اصطلاح قرآن به آیه‏اى اطلاق مى‏شود که احتمال چندین معنا در آن وجود دارد و به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد مى‏شود.

5. برخى از آرا و نظریات در مورد تعیین محکمات و متشابهات در قرآن، باتعریف ارائه‏شده انطباق ندارند. مثل آن‏که گفته‏اند: متشابهات، حروف مقطعه هستند; یا آیات مجمل، متشابهاتند، و یا آیات منسوخ و یا آن‏چه غیر از آیات‏الاحکام است و....

6. پیدایش برخى از مذاهب انحرافى در اسلام به جهت پیروى از متشابهات قرآن بوده‏است.
پى‏نوشتها

1. آل‏عمران (3) آیه 7 .

2. التمهید، ج‏3، ص‏9.

3. هود(11) آیه‏1.

4. زمر(39) آیه‏23.

5. ر.ک: المیزان، ج‏3، ص‏20.

6. افلایتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا.

7. ر.ک: مجمع‏البیان، ج‏1، ص‏699 و ج‏2، ص 700; المیزان، ج‏3، ص‏32 - 40.