جایگاه مفسر قرآن ـ از نظر سواد، موقعیت اجتماعی و شغلی ـ چیست‌؟

تدبر و اندیشه‌، برای فهم قرآن كریم‌، از توصیه‌های مؤكد این كتاب آسمانی است‌; "كِتَـَب‌ٌ أَنزَلْنَـَه‌ُ إِلَیْكَ مُبَـَرَكٌ لِّیَدَّبَّرُوَّاْ ءَایَـَتِه‌ِی وَ لِیَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ الاْ ?َلْبَـَب‌;(ص‌،29) ]این قرآن‌[ كتاب بابركتی است كه بر تو فرو فرستادیم تا در آیات آن اندیشه كنند و خردمندان پند گیرند." موقعیت اجتماعی و شغلی مفسر سنخیتی با تفسیر قرآن ندارد. آن چه دربارة یك مفسر نقش اساسی دارد، دانش‌هایی است كه در فهم قرآن مورد نیاز است‌. اگر مفسر با به كارگیری آن علوم در آیات قرآن تدبر كند، و طبق معیار و ملاك تفسیر ـ بدون دخالت دادن رأی و نظر خود ـ تفسیر نماید، ارزش بسیاری نزد خداوند متعال دارد; و در مقابل‌، اگر از نزد خود تفسیر كند، جایگاهش جهنم خواهد بود. پیامبر اكرم‌می‌فرماید: "هركس قرآن را به دل‌خواه خویش تفسیر كند، جایگاهش در آتش است‌."(كمال الدین‌، شیخ صدوق‌;، ج 1، ص 256، دارالكتب الاسلامیه‌.) البته‌، در مقام سنجش‌، علم‌، نقطة آغاز، و عمل‌، نقطة فرجام كار است‌. چون علم بدون عمل‌، كامل نمی‌گردد; و عمل هم بدون علم خلوص نمی‌یابد; "وَ مَن یُؤْمِن بِاللَّه‌ِ وَ یَعْمَل‌ْ صَـَـلِح‌ً ...; (تغابن‌،9) و هركس ایمان به خدا بیاورد و عمل صالح انجام دهد." دست‌یابی به این دو (علم و عمل‌) جز به تحصیل علوم لفظی‌، دانش‌های عقلی و مواهب الهی میسر نخواهد گردید. علومی كه یك مفسر برای تفسیر باید دارا باشد: 1. شناخت یكایك واژه‌ها و الفاظ (علم لغت‌) 2. شناخت مناسبت الفاظ با یك‌دیگر (علم اشتقاق‌) 3. شناخت اموری كه بر لفظ عارض می‌شود: مانند: ساختار كلمات‌، تعریف در صیغه‌های مختلف و حالات اعراب (علم نحو) 4. شناخت قرائات مختلف‌5. شناخت اموری كه قرآن دربارة آن‌ها نازل شده و شرح داستان‌هایی كه ضمن سوره‌ها آمده است‌. (علم آثار و اخبار) 6. شناخت سنن منقول از پیامبر اكرم‌و كسانی كه شاهد نزول وحی بوده‌اند و آن چه مورد اتفاق یا اختلاف آن‌ها است‌. (علم سنن‌) 7. شناخت ناسخ و منسوخ‌، عموم و خصوص‌، اجماع و اختلاف‌، مجمل و مبین‌، انواع قیاس شرعی و مواردی كه قیاس در آن‌ها جایز است‌. (علم اصول‌) 8. شناخت احكام شرعی‌، مستحبات و آداب مربوط به سیاست‌های سه گانه (فرد، خانواده و جامعه‌) همراه با رعایت عدالت‌. (علم فقه‌) 9. شناخت ادلة عقلی‌، استدلال‌های واقعی‌، تقسیم‌، تعریف‌، بیان فرق معقولات و مظنونات‌.(علم كلام‌) 10. علم تفسیر علم موهبتی است‌، دانشی می‌باشد كه خداوند از ره‌گذر عمل شخصی به دانسته‌هایش نصیب او می‌سازد. و... كسی كه این ده علم در او به سرحد كمال برسد. و توان به كار بردن آن را دارا باشد، و یا كسی كه در بعضی از این علوم كامل باشد و هنگام تفسیر از صاحبان حق كمك بجوید، از زمرة مفسران به رأی نخواهد بود، و جایگاه ارزش‌مندی خواهد داشت‌.(ر. ك‌: تفسیر و مفسران‌، آیت الله معرفت‌، ج 1، ص 55 - 60، مؤسسة فرهنگی التمهید.)