همه می‌دانیم که هیچ موجودی جز به اذن خدای سبحان در احوال خود نتواند تغییر دهد حتی برگ درختان بدون اذن او پایین نمی‌آید پس آیا ابلیس به میل ذا

سؤال بالا را باید به چند بخش‌، تحلیل نمود؟ آیا خدا شیطان را شیطان نموده‌؟ باید گفت‌: خدای متعال وجود همه موجودات را اعطا نموده و همه موجودات از این لحاظ خیراند و موجود شر در عالم وجود ندارد. شر از رابطه‌ها تولید می‌شود. شیطان و همه موجودات مختار (انسان‌ها)، خدا آن‌ها را آزاد و مختار آفریده بدین معنا که بتوانند با اختیار خود عمل کنند ارادة تکوینی و تشریعی خدا باید از هم تفکیک شود ارادة تکوینی یعنی اراده‌ای که مربوط به خلقت است خدا تکویناً این موجودات را آزاد آفریده که بتوانند هر کاری می‌خواهند انجام دهند و در تشریع و قانونگذاری آن‌ها را از بدی‌ها و گناه منع کرده است لذا خلقت شیطان از آغاز پاک و بی‌عیب بوده و از لحاظ وجودی خیر است اما او با سوء استفاده از آزادی خود، گناه و طغیان را برگزید و لازمه آزادی و اختیار هر فرد این است که هر کاری می‌خواهد انجام دهد، لذا شیطان هم در اجرای خواست خود قدرت داشته و البته از نیروی اراده که تکویناً خدا به او داده استفاده کرده و بر این اساس از قلمرو حکومت خدا خارج نیست‌. پس خدا شیطان را موجودی آزاد آفریده امّا او با سوء اختیار خود شیطنت و گناه را برگزید. شیطنت هم منافات با اراده انسان‌ها ندارد و اگر شیطان وسوسه می‌کند تسلطی بر انسان‌ها ندارد، قرآن مجید می‌فرماید: "إِن‌َّ عِبَادِی لَیْس‌َ لَکَ عَلَیْهِم‌ْ سُلْطَـَن‌ٌ إِلآ مَن‌ِ اتَّبَعَکَ مِن‌َ الْغَاوِین‌;(حجر،42) در حقیقت تو را بر بندگان من تسلطی نیست مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند." لذا شیطان تسلطی بر انسان‌ها، ندارد و از طرفی تلاش و تحرک شیطان نه تنها برای پویندگان راه حق زیان‌بخش نیست بلکه رمز تکامل نیز محسوب می‌گردد زیرا وجود یک دشمن قوی در مقابل انسان‌، باعث پرورش و ورزیدگی او می‌گردد و اصولاً همیشه تکامل در میان تضاد بوجود می‌آید و هیچ موجودی راه تکامل را نمی‌پوید مگر این‌که در مقابل نیرومندی قرار گیرد.(جن و شیطان‌، زین‌العابدین دست‌پرور، ص 39.) اما این‌که چرا به او وعده عذاب داده و یا او را از بین نمی‌برد؟ باید گفت شیطان هم چون انسان مختار است و موجود مختار در مورد عملکرد خود مسئول است شیطان به اراده خود راه طغیان را برگزیده گرچه خدا را عاجز نمی‌کند امّا چون مرتکب خلاف و نهی خدا شده است مستحق عذاب است چنانکه انسان‌های طغیان‌گر مستحق عذاب‌اند. و خدا هم او را برنمی‌دارد چون لازمة اختیار این است که موجود مختار بتواند هر کاری می‌خواهد انجام دهد و با مانعی رو به رو نشود اگر بنا بود هر کس ظلمی انجام دهد از بین برود و نابود گردد دیگر اختیار معنا نداشت فراعنه و ستمگران تاریخ ظلم کردند و با گناه اوّل که از صحنه هستی محو نشدند چون لازمه اختیارشان بود. همینطور شیطان چون مختار است باید بتواند طبق میل خود عمل نماید و با مانعی هم روبرو نشود ضمن آن‌که در جریان کلی تکامل و هدایت بشری نقش‌آفرین است‌.(الالهیات‌، استاد سبحانی‌، ج 1، ص 279 ـ 286، مطبعة القدس / تفسیر نمونه‌، آیت‌ا... مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 6 ، ص 111، ج 1، ص 191، دارالکتب الاسلامیة‌.)