آیا شیطان در جهان آخرت از بین می‌رود یا نه‌، و آیا در جهان آخرت‌، خدا را می‌توان دید؟

باید توجه داشت که شیطان‌، موجود خاصی نیست و به هر موجود موذی‌، منحرف کننده‌، طاغی و سرکش‌، خواه انسانی و یا غیر انسانی‌، اطلاق می‌شود; از این رو قرآن مجید می‌فرماید: "شَیَـَطِین‌َ الاْ ?ًِنس‌ِ وَالْجِن‌;(انعام‌،112) شیطان‌های انسی و یا جنی‌." یکی از مصداق‌های روشن شیطان‌، "ابلیس‌" است که در زبان ما، همان شیطان معروف است‌.(پرسش و پاسخ‌، آیت‌الله مکارم شیرازی‌، ص 550.) با این توضیح‌، این نکته را پی می‌گیریم که آیا ابلیس‌، در جهان آخرت از بین می‌رود و تکلیف او چه می‌شود؟ باید گفت‌: ابلیس نیز خواهد مرد و روز رستاخیز، مثل بقیه موجودات زنده خواهد شد. در آیاتی از قرآن مجید می‌خوانیم‌: خدای متعال ابلیس و پیروانش را وعده داده که در آتش جهنم کیفر نماید. یکی از آن آیات این است‌: "لاَ ?َمْلاَ ?َن‌َّ جَهَنَّم‌َ مِنکَ وَ مِمَّن تَبِعَکَ مِنْهُم‌ْ أَجْمَعِین‌;(ص‌،85) حتما جهنم را از تو و پیروانت همگی پر خواهم کرد. خداوند، به حق سوگند یاد می‌کند که جهنم را از شیطان و پیروانش پر می‌کند."(تفسیر نمونه‌، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 19، ص 350، دارالکتب الاسلامیة‌.) یا آیه دیگر که می‌فرماید: "سوگند به پروردگارت که همه آنها را همراه با شیاطین محشور می‌کنیم‌، بعد همه را گرداگرد جهنم‌، در حالی که به زانو در آمده‌اند حاضر می‌سازیم‌." (مریم‌، 68) به این خاطر، شیطان در جهان آخرت‌، همراه مخلدین در دوزخ‌، گرفتار است و برای همیشه گرفتار عذاب الهی خواهد بود و از بین نمی‌رود، بلکه معذب همیشگی است‌. اما این‌که آیا خدا را در جهان آخرت‌، می‌توان دید؟ باید گفت‌: که دیدن‌، مخصوص اجسام است و چیزی که جسم نیست‌، قابل دیدن نیست نه در دنیا و نه در آخرت‌; از این رو، خدای متعال در قرآن مجید می‌فرماید: "لآ تُدْرِکُه‌ُ الاْ ?َبْصَـَر;(انعام‌،103) چشم‌ها خدا را نمی‌توانند ببینند." یا در جریان حضرت موسی‌غ می‌فرماید: "قَال‌َ رَب‌ِّ أَرِنِی‌َّ أَنظُرْ إِلَیْکَ قَال‌َ لَن تَرَغ‌نِی‌;(اعراف‌،143) موسی‌غ عرض کرد، پروردگارا! خودت را بمن نشان ده‌، تا تو را ببینم گفت‌: هرگز مرا نخواهی دید." این آیه‌، از آیاتی است که به خوبی گواهی می‌دهد که به هیچ وجه و در هیچ کجا، خدا را نمی‌توان دید و کلمه "لن‌" طبق نظر مشهور ادبا، برای نفی ابد است‌; بنابراین‌، جمله "لَن تَرَغ‌نِی‌" مفهومش چنین می‌شود که نه در این جهان و نه در جهان دیگر، مرا نخواهی دید.(تفسیر نمونه‌، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 6، ص 360، دارالکتب الاسلامیة‌.) هم‌چنین دلایل عقلی و فلسفی نیز، گواه بر این نکته است که خدا را به هیچ وجه و در هیچ کجا، نمی‌توان دید; این مربوط به دیدن با چشم ظاهری است‌، امّا رؤیت و دیدن با چشم دل‌، در همین جهان نیز ممکن است و روایات یا آیات قرآن که تعبیر به "لقای پروردگار" نموده‌، منظور همان مشاهده با چشم دل و دیده خِرد است‌.(همان‌.) گرچه روشن است که دیدة دل و کشف‌، بالاتر و قوی‌تر از چشم خِرد و برهان است و در قرآن‌، تکیه خاصی روی رؤیت با دل و عمق جان‌، شده است‌. شخصی‌، از امیرالمؤمنین‌پرسید: "هل رأیت ربک؟ فقال‌: لم اکن بالذی اعبد ربا لم أره‌; آیا خدا را دیده‌ای‌، فرمود: من کسی نیستم که خدای ندیده را عبادت کنم‌، پرسید: چگونه دیده‌ای‌؟ امام فرمود: "لم تره العیون بمشاهدة الابصار و لکن رأته القلوب بحقایق الایمان‌; چشم سر، خدا را نمی‌بیند، امّا چشم دل‌، با حقیقت ایمان‌، می‌تواند او را ببیند."(میزان الحکمه‌، محمدی ری شهری‌، ج 6، ص 190.)